لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا چەندان تەوژم و پارتی ئیسلامی بوونیان هەیە، وێڕای چەندان خەسڵەتی هاوبەش لە نێوان ئەو تەوژم و پارتانەدا، هاوكات هەریەكەیان خاوەن تایبەتمەندی دیدو بۆچوون و تێڕوانینی جیاواز بە خۆیانن، هەریەك لەو پارتانە لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بەشێك بوون لە ڕەوشی سیاسی لە هەرێمی كوردستان و شانبەشانی پارتەكانی عەلمانی نەتەوەیی تێكۆشان و لە سەنگەری خەباتدا بوون، بێگومان ئامادەیی و بوونی ڕەوتی ئیسلامی تایبەت نییە بە گۆڕەپانی سیاسبی كوردستان، بەڵكو ئەو دیادەیە كۆمەڵگە ئیسلامییەكانی تێپەڕاندووە و تەواوی دنیای گرتووەتەوە.
بەڵام مێژووی دەركەوتنی یەكەمین ڕەوتی ئیسلامی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ دوا بەدوای نەفیكردنی (شێخ مەحموودی حەفید) بۆ هیندستان لەلایەن ئینگلیزەكانەوە، هاوكات حزبێك دروست بوو بەناوی (حزبی ئیسلامی كورد) هەرچەندە ئەم حزبە لە ڕواڵەت و ناوەڕۆكدا لە پارتە ئیسلامییەكانی ئەو سەردەمە تەواو جیاواز بوو، تەنیا لە ڕوانگەی ئیسلامبوونی نەتەوەی كوردەوە بووە، كاركردنیان پێوەست بوو بە دانانی چەندان كۆسپ و لەمپەر لە بەردەم ئینگلیزەكان بە مەبەستی دژایەتی ئەوانیش دروست بوو لە سلێمانی و داوایان دەكرد ئینگلیز دەست نەخەنە كاروباری كوردەوە. ئەندامە بەشدارەكانی ئەو پارتە ئیسلامییە بریتی بوون لە پیاوانی ئاینی و عەشایەری و هاوڕێیانی شێخ مەحموود و كۆمەڵێك لە ئەفسەرە كوردەكانی سوپای عوسمانی لەوانە (عەباس مەحموود ئاغا، سەید عەبدوڵا سەید حەسەن، سەید مەحموود موفتی، كەریم بەگ، فەتاح بەگی هەمەوەند، ئەحمەد بەگی سەعید بەگ، ئەحمەد تەقی، تاهیر ئەفەندی و ئەمین ئەفەندی).
ئەگەر بە وردی باس لە دروستبوون و سەرهەڵدان و ڕەوتی ئیسلامی بكەین لە كوردستان، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای دروستبوونی ڕەوتی ئیسلامی لە عێراقدا، بە بەڵگەی ئەوەی ڕەوتی ئیسلامی لە عێراقەوە گواسترایەوە بۆ كوردستان، ئاشكرایە سەرەتا و دەست پێكردنی كاری ئیسلامی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنی كۆمەڵەی (ئیخوان موسلیمین) لە ساڵی 1928 لەسەر دەستی شێخ (حەسەن بەنا). لە سەرەتای چلەكانیشەوە بەنا و هاوەڵەكانی لە هەوڵدا بوون پەیامەكەیان بگەیەننە تەواوی وڵاتانی ئیسلامی، ئەوەی پێوەست بوو بە عێراق، حەسەن بەنا ساڵی 1943 هەریەك لە (حوسێن كەمالەدین و محەمەد عەبدولحەمید ئەحمەد)ی ڕەوانەی عێراق كرد تا لقێكی (ئیخوان موسلیمین) دروست بكەن.
ئەگەرچی ئەو دوو نێردراوەی (ئیخوان موسلمین) بۆ ماوەی چوار ساڵ دەمێننەوە و زۆربەی شارەكانی عێراق دەگەڕێن و پێوەندی بە زۆر كەسایەتیشەوە دەكەن، بەڵام هەوڵەكانیان بێ ئەنجام دەبێت و كە دەشگەڕێنەوە دەڵێن: عێراق جێگە و ڕێگەی بانگەوازی ئێمە نییە و ئەوێ /عێراق/ بۆ ئەو كارەی ئێمە دەست نادات.
دواتر ئیخوان لە رێگەی هەریەك لە محەمەد مەحموود سەواف و شێخ ئەمجەد زەهاوی و نیزامەدین عبدولحەمید لە عێراق بانگەوازەكە دەگەیەنن و لەوێشەوە دەگوازرێتەوە بۆ ناو كوردستان. ئەمە لە كاتێكدا بوو كە عێراق لە ساڵی 1939 كۆمەڵێك قوتابی ڕەوانەی (جامیعەی ئەزهەر) كردبوو بۆ خوێندن، محەمەد مەحموود سەواف یەكێك بوو لەو قوتابییانە و لەوێ بەبیری ئیخوان موسلیمین ئاشنا دەبێت. بەڵام بەهۆی هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی جیهانەوە دەگەڕێتەوە بۆ عێراق، دوا گەڕانەوەی لە مووسڵ هەوڵ دەدات بەهاوكاری (عەبدولڕەحمان سەید مەحموود و عبدولڕەحمان مەحموود رەحیم) كە دوو بازرگانی شارەكە بوون، لقێكی ئیخوان موسلیمین بكاتەوە، بەڵام ئەم بیرۆكەیەی سەر ناگرێت و جارێكی تر لە ساڵی 1943 محەمەد مەحموود سەواف لەسەر خەرجی (مستەفا سابوونچی) كە دەوڵەمەندێكی شاری مووسڵ بوو دەچێتەوە بۆ میسر بۆ تەواوكردنی خوێندن، دوای تەواوكردنی خوێندنیش لە ساڵی 1946 دەگەڕێتەوە عێراق و بانگەشە بۆ بیری ئیخوان دەكات، دواتر لە 22ی ئابی 1946دا (كۆمەڵەی ئادابی ئیسلامی) دادەمەزرێنێت و ساڵی 1949 لەگەڵ ئەحمەد زەهاوی (كۆمەڵەی برایانی ئیسلامی) دادەمەزرێنێت.
گواستنەوەی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی بۆ كوردستان.
ئەو چاوپێكەوتنە بەردەوامانەی هەریەك لە محەمەد مەحموود سەواف و ئەمجەد زەهاوی بە زانا و رۆشنبیرانی كورد، لەوانە (مەلا ساڵح عبدولكەریم و مەلا عوسمان عەبدولعەزیز) لە هەڵەبجە كە ئەوكات ناوبانگی دەركردبوو لە زۆربەی خوێندنگە شەرعییەكان، بە تایبەتی خوێندنگەی "پریس و كانی ئاشقان" و ئەو خوێندنگەیانەش كە سەربە مزگەوتی پاشا و شافیعی بوون و ناوەندی دیراساتی ئیسلامی و پەیمانگەی ئیسلامی و چەندەها خوێندنگەی شەرعی لە "بیارە و تەوێڵە و ئەحمەوبڕنە و عەبابەیلێ و تریفە و نێرگزەجاڕ و خەرپانی و سیروان و مزگەوتی كاك ئەحمەدی شێخ لە سلێمانی و خوێندنگەی شەرعییە لە قەرەداخ و دێیەكانی گەرمیان و هەمەوەند".
دەكرێت بڵێین دۆخەكە لەبار بوو بۆ لەخۆگرتنی بیری رێكخستن و جووڵانەوەی (كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمین) هەریەك لە مەلا ساڵح و مەلا عوسمان و حاجی سلێمان و چەند كەسانێكی تر بەیانی بیری ئیخوان موسلیمینیان كردەوە، بەمەش لە ساڵی 1954دا ئیخوان موسلیمین بە تایبەتی شانە حزبییەكانی بنكەیەكی بۆ دروست بوو لە كوردستانی عێراق و مەلا عوسمان عەبدولعەزیز دەبێتە بەرپرسی ئیخوان لە هەڵەبجە.
مەلا عوسمان بەهۆی دژایەتیكردنی توندوتیژانەی بۆ بیروباوەڕی كۆمۆنیزم لە ساڵی 1959 دوور دەخرێتەوە بۆ ناسریە، كاتێك ئیخوانەكانی عێراق لە ساڵی 1960 حزبی ئیسلامی عێراقیان دامەزراند، مەلا عوسمان لە ناسرییەوە دەچێت بۆ بەغدا بۆ بەشداری لەو دامەزراندنە و بە ناوی ئیخوانەكانی سلێمانی و هەڵەبجە و راستتر بڵێین كوردستانەوە، وتارێك پێشكەش دەكات.
ئەوەی جێی سەرنج و تێبینی ئێمە بێت، ئەوەیە، ئیخوان موسلیمین بەمەبەست وڵاتێكی وەك عێراق و دواتریش كوردستان دەستنیشان دەكات، بەو پێیەی لە عێراق مەزەوی شیعە زۆرینەن و مەزەوی سوننە كەمینەن، ویستوویانە پێگەیان هەبێت بۆ دژایەتی شیعەكان لەلایەك، لەلایەكی تریشەوە عێراق خۆی وڵاتێكە پڕاوپڕ لە تەنگژە و كێشە و ململانێ ناوخۆیی و مەزەوی و نەتەوەیی، جیا لەوە، ئینگلیزەكان كە فەرمانڕەوای عێراق و كوردستانیان دەكرد هاودوژمنی خۆیشیان بوون لە میسر، تەنانەت لە هەندێك قۆناغدا وەك ئایدۆلۆجیایەك كاریان كردووە بۆ ڕەتكردنەوە و دژایەتیكردنی بیری ماركسی و كۆمۆنیزم لە تەواوی دنیادا، هاوكات ئیخوان سوودیان لە بارودۆخی پڕ ئاژاوە و ئاشووبی ناوخۆی عێراق وەرگرت.
وەك ئاشكرایە هیج ئایدۆلۆجیایەك بۆ دژایەتیكردنی دەسەڵاتدار لە دۆخێكی هێمندا گەشە ناكات، چونكە هەمیشە جێی گومانی دەسەڵاتدار دەبن، دواجاریش هەوڵی لەناوبردنیان و داخستنیان دەدات، بۆیە شلۆقی و ناجێگیری سیاسەت لە عێراقدا دەرفەتێكی باشی بۆ كاركردن و گەشەكردنی ئیخوان موسلیمین رەخساندبوو وەك دیاریكردنی كوردستانیش وەك بنكەیەكی ئیخوان موسلیمین، دیارە كۆمەڵێك مەبەستی لە پشتەوە بووە، بە بۆچوونی ئێمە سەركردایەتی ئیخوانی جیهانی زیرەك و لێهاتوون ئەم ناوچەیە لەوانە.
1-لەلایەك لاوازی تاكی كورد و جەربەزەیی و دڕندەیی ڕژێمە یەك دوای یەكەكانی عێراق و لەلایەكی تر سادەیی و خۆشباوەڕی تاكی كورد و هەروەها ئەو چەوسانەوە و ستەمە زۆرەی بە درێژایی مێژوو لەسەر دەستی ڕژێمەكانی عێراق بینیویەتی. ئەمە وای لە تاكی كورد كردووە بەردەوام بەدوای ئاسۆیەكدا بگەرێت كە دەرگە داخراوەكانی بۆ بكاتەوە، لەلایەك هەژاری و بێ دەرەتانی لە كۆڵ بكاتەوە لەلایەكی تریشەوە لە چەوسانەوەی بەردەوام رزگاری بێت. لێرەوە بیری ئیخوان موسلیمین بە دەروازەیەك سەیر كراوە كە بەهۆیەوە خۆشیی و كامەرانی دێتە ئاراوە و لای دەسەڵاتداران تا ئاستێك شەفاعەتیان بۆ دەكات.
2-ئەگەر بە مێژووی كورددا بچینەوە ئەوەی تێبینی كراوە، زۆربەی دەسەڵاتە ناوخۆیی و میرنیشینەكانیش، زیاتر بەرگێكی ئاینی بەبەردا كراوە تەنانەت دامەزرێنەرانیشی زۆربەیان كەسایەتی و پیاوی ئاینی بوون و باوەڕیان بە بنەماكانی ئیسلام هەبووە، هەروەها نموونەی زۆرێك لە ڕاپەڕین و جووڵانەوە و شۆڕشەكانیشی، ڕێبەر و سەركردەكانی پیاوی ئاینی بوون وەك: (سەید تەها، شێخ عوبەیدوڵای نەهری، مەولانا خالیدی نەقشبەندی، شێخ قادری نودێ، شێخ سەعیدی پیران، شێخ مەحموود، شێخ عەبدولسەلام، مەلا مستەفای بارزانی) بەوهۆیەوە هەم ئیخوان موسلیمین بەئاسانی فكرەی خۆیان بڵاو كردەوە و هەم لەناو كوردستانیشدا بەئاسانی پێشوازی لێ كراو تا ئاستێك سەركەوتوو بوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا یەكەمین ڕێكخستنی ئیسلامی بیرۆكەی دامەزراندنی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1975-1976) بەناوی (بزووتنەوەی پێوەندی ئیسلامی كوردستان).
بەڵام زۆربەی سەرچاوەكان، ساڵی 1987 بە سەرەتای دامەزراندنی ئەم پارتە دادەنێن.
ژیلوان شۆڕش محەمەد ساڵح