پهیڕهو ئهنوهر
یەكەم
لە سیستمی ئاسایشی هەرێمیی ناوچەكەدا ئێران و توركیا دوو پایە و كەناڵی گەورەن. هەریەكەیان بونیاد و دید و رێسای تایبەتیان هەیە بۆ پرسی ئاسایش.
ئێران جووڵە و گوتارەكانی بەدەر لە شیعەگەرایی و ویلایە فەقی بە مەترسی بۆ سەر ئاسایش و چوارچێوەی ئاسایشی وڵاتەكەی دادەنێت، بونیادەكە وا داڕێژراوە، جەستە و پەیكەری شیعەگەرایی بەتەواوی تێكەڵ كراوە بە جەستە و پەیكەری ئاسایشی ئێران وەك دەوڵەت و جیۆگرافیا، وەك سیستمی حوكمڕانی و پێوەندییەكان، وەك خانە كۆمەڵایەتی و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان. وەها دەبینرێت سیستمە ناوەكییەكەی ئێران بەتەواوی یەكسان كراوە بە چەمكی ئاسایش و بەستراوەتەوە بە پرۆسە و ماناكانی ئاسایش و مانەوە. لە ڕووی دەرەوە هەمان لۆجیك و بنەما ئەو دیدەی ئێران دەجووڵێنێت. دیارە ئێران لە ڕووی جیۆگرافیای سیاسی و جیۆپۆڵەتیكەوە زاڵترە بەسەر نەیارە سوننی و ركابەر و گرووپە سوننەكانی دەوروبەری. ئەم فۆڕمە لە زاڵبوون، ئێران دەستكراوەتر دەكات بۆ فراوانكردنی سنوورەكانی ئاسایش و مانەوەی لە دەرەوەی خۆی.
دیارە بەشێكی زۆری ئەم دید و پرۆسە و گوتارەی ئێران هاوتا كراوە بە پڕۆژەی (هیلالی شیعی) و فراوانبوون و هەڵكشانی شیعەگەرایی لە كەنداوی عەرەبییەوە تا خۆرهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست. ئەم هێڵ و پڕۆژە مەزەوییەی ئێران وەك راستە هێڵێك دەیەوێت پشتێنێكی فراوانی ئاسایشی مەزەوی لە تارانەوە بە عێراق و سووریا و لبناندا تێبپەڕێنێت و تەنانەت بیگەیەنێت بە یەمەن.
پێ دەچێت ئامانجی سەرەكی لەم تێڕوانینەی ئێران، هەڵكشان بێت لە ناوەوەی خۆی بۆ دەرەوەی خۆی، چونكە وا هەست دەكات چەندی لە دەرەوەی خۆی زیاتر بمێنێتەوە و زیاتر پەل بهاوێت و هەڵكشێت، ئاسایشی زیاتر دابین دەكات و بونیادە ناوەكییەكەی خۆیشی پارێزراوتر دەبێت و تەمەنی مانەوەی پەیكەری حوكمڕانی و خەیاڵ و ئارگیۆمێنتەكانی درێژتر دەبێت.
بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ روو دەدات و ئێران رووبەڕووی دەبێتەوە دۆخێكی ترە، ئەمەریكا فشارەكانی، سزاكانی، رێیەكانی گەمارۆدانی لە بەرانبەر تاران توندتر و زیاتر دەكات. ئەم لۆجیكەی ئەمەریكا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئێران تێكشكاندن و لاوازكردنی ئەو بونیادە ناوەكییەی ئێرانە كە وەك یەكەیەكی ئاسایشی پتەو و بەهێز دەردەكەوێت.
دیارە ئەمەریكا وای دەبینێت گەمارۆدانی ئێران و نینۆككردنی دەبێت لە یەكە بچووك و وردەكانەوە دابڕێژێتەوە بۆ یەكە گەورە و سەرەكییەكان. بەو پێیەی لاوازكردنی تۆڕە ناوخۆییەكانی ئاسایشی ئێران، باشتر دەتوانێ كۆی سیستم و تۆڕ و یەكەكان لاوازتر بكات و باشتر بیڕووخێنێت، بەتایبەت ئەو یەكانەی گوزارشت لە ئاسایش و مانەوە و بەرەنگاریی دەكەن و پارێزگاری لە كۆی رەگەزەكانی ناو سیستمی حكومڕانی و مەزەوی ئەو وڵاتە دەكەن.
دووەم
ئەمڕۆ یەكێك لە پێوەندییە هەرە ئاڵۆز و تێكەڵەكانی نێوان دوو یەكەی سیاسی لە پێوەندی نێودەوڵەتیدا پێوەندی نێوان ئەمەریكا و توركیایە. كرۆكی ئاڵۆزبوون و گرژی پێوەندییەكانیش پرسی ئاسایش و جیۆپۆڵەتیك و هەوڵی باڵادەستبوونە بەسەر یەكتردا.
هەم توركیا و هەمیش ئەمەریكا دوو تێڕوانین و ستراتیجی تەواو جیاوازیان هەیە بۆ چەمكی ئاسایش و پرۆسەی بەرهەمهێنانی ئاسایش، توركیا سنوور و ماناكانی ئاسایشی وڵاتەكەی بەتەواوی گرێ داوە بە دەرەوەی خۆی؛ بە یەكەی تر، بە ئەكتەری تر و رووداوی تر، بە كەرەستەی سیستمی دابینكردنی ئاسایشی نائەمەریكی. دیارە توركیا سووریا و ئەكتەرەكانی ناوی و رووداوەكانی ناوی بە ڕەهایی یەكسان كردووە بە پرس و چوارچێوە و بونیادی ناوخۆی وڵاتەكەی.
توركیا پێی وایە مادام سنوورێكی پان و پۆڕی هاوبەشی جیۆگرافی لەگەڵ سووریادا هەیە و لە ڕووی كولتووری كۆمەڵایەتی و جیۆگرافیای ئیسلامی و مێژوو و نۆستالیجیاوە لەیەكتر نزیكن، دەبێت ئەكتەرەكانی ناویشی لێیەوە نزیك بن؛ نزیكبوون بەمانای ئەوەی لە ڕووی جووڵە و سیستم و ئایدۆلۆجیا و بیركردنەوە و رێكخستنی سیاسییەوە، لە دەستەبژێری سیاسی توركییەوە نزیك بن.
ئەم پرۆسەی نزیكبوون و لەیەكترچوونە بەلای توركیاوە بریتییە لە كرۆك و ناوكی ئاسایشی ناوخۆ و پاراستنی ناسنامەی سیستمە حوكمڕانییەكەی.
بەڵام ئەمەریكا دیدێكی تری هەیە بۆ داڕشتنەوە و بەڕێوەبردنی سووریا، بۆ پێوەندی لەگەڵ بكەرەكانی ناوی، رۆڵ پێدان بە هێزەكان، دابەشكردنەوەی بەها و نۆڕمەكانی ناوی. بەڵام پێ دەچێت توركیا ئەم مۆدێل و بیركردنەوەیەی ئەمەریكا بە مەترسی و هەڕەشەی راستەقینە بزانێت و دابنێت بۆ سەر سیستمی ئاسایش و مانەوەی.
لێرەوە توركیا هەوڵ دەدات بونیادە تەناهییەكەی لە بونیادێكی ئەمەریكاییەوە بگوازێتەوە بۆ بونیادێكی رووسی و دەیەوێ لەرێی كڕینی سیستمی بەرگری S400 ی رووسییەوە ماناكانی ئاسایش و رێیەكانی دابینكردنی ئاسایش لە وڵاتەكەی بگۆڕێت و دەستكاری بكات. بەوەیش لە كەرەستە و ئامرازە سەربازییە ئەمەریكییەكان دوور بكەوێتەوە، فڕۆكەی F35 و سیستمی بەرگری ئەمەریكی تێبپەڕێنێت.
ئەم سەرەتا تازەیە بۆ توركیا دەرچوونە لەو رووبەرەی ئەمەریكا وەك پەیكەرێكی فراوانی ئاسایش و جیۆپۆڵەتیك دەیبێنێت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا. راستییەكەی ئەم تەنگژە قووڵەی نێوان ئەمەریكا و توركیا دەكرێت ژێرخانی ئاسایشی ئەمەریكا لە توركیا بەتەواوی بگۆڕێت، یان بیگوازێتەوە بۆ یەكەیەكی تر، ئەمە مانای وایە بنكەی ئینجەرلیك چیتر ناتوانێ لە رووبەرێكی وەك توركیادا ئامادە بێت، ژێرخانی ئاسایشی توركیا بەرەو دوانەی ئاسایشی ئەمەریكی-رووسی دەچێت. دیارە ئەم دوو رەگەز و مۆدێلەیش بۆ ئاسایش، ناتوانن ناسنامەیەكی هاوبەش لەیەك پانتاییدا بەرهەم بێنن و دابڕێژن.