یەكەم/ عێراق پڕۆژەیەكی بێ دایك و باوك
چیڕۆكی دروستبوونی عێراق چیڕۆكێكی خەمناك و مایەی دڵتەنگییە. عێراق بۆ ئەوە دروست ناكرێ عێراقی و نیشتمان و دەزگە و بەها و سەروەربوون لەگەڵ خۆیدا بهێنێت و ببەخشێتەوە. عێراق بەرهەمی بەرژەوەندی، هاوسەنگی هێز و یاری جیۆپۆڵەتیكی نێوان هێزە گەورەكانی دنیایە.
تەمەنی دەوڵەتی عێراق بەرەو سەدەیەك دەچێت، 100 ساڵە وەك دەوڵەت دەناسرێت و ماركێتینگی بۆ دەكرێت، بەڵام هیچ بونیاد، تایبەتمەندیی، رێسا و ئەدەبیاتی دەوڵەتبوونی لە هەناوی خۆیدا هەڵنەگرتووە. لە ماوەی 100 ساڵی رابردوو كۆمەڵگەی عێراقی چەندان سیستمی سیاسی، رژێم، فۆڕمی دەوڵەت و بنەمای حكوومەت و حكوومەتداری تاقی كردووەتەوە، چەندان دەستەبژێر "نوخبە"ی سیاسی و مەزەوی گۆڕیوە، رووبەڕووی دەیان گۆڕانكاری ناوخۆیی و بزووتنەوە و یاخیبوون و جەنگی دەرەكی بووەتەوە و چەندان ئایدۆلۆجیا و فكری سیاسی ئەزموون كردووە، بەڵام نەیتوانیوە ژێرخانی دەوڵەتبوون و یاساكانی دەوڵەتبوون كەڵەكە بكات و بەرهەم بهێنێت.
عێراق پێچەوانەی فەلسەفەی سیاسی دەوڵەت، هیچ یەكانەیی و یەكبوونێكی تێدا رووی نەداوە. چیڕۆكی دەوڵەتی عێراق و پڕۆژەی عێراقیبوون لێرەوە دەست پێ دەكات، كاتێك ئەوەی رووی داوە لە رابردوودا عێراق نەبووە، بەڵكو ناعێراقی بووە. ناعێراقی بە مانای ئەوەی لە 100 ساڵی رابردوودا ئەوەی دروست كراوە بەناوی عێراق، هیچ پێوەندی بە عێراقەوە نەبووە و درۆیەكی سیاسی و سۆسیۆلۆجی گەورە بووە و بەناوی عێراقەوە قسە و گفتوگۆی لەسەر كراوە و ململانێی لەسەر بەڕێوە براوە.
ئەوەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانەوە بەناوی عێراقەوە دادەڕێژرێت، چیڕۆكی راستەقینەی دەوڵەت نییە، بگرە وەهمێكی گەورەیە و تەمەنی بۆ 100 ساڵ درێژ كراوەتەوە. لە فەلسەفەی سیاسی دەوڵەتدا، دەوڵەت خۆی خاوەن مۆنۆپۆلكردنی سەرچاوەكانی زەبروزەنگ و هێزە، وەك (ماكس ڤێبەر) سۆسیۆلۆگ و فەیلەسووفی ئەڵمانی سەرەتاكانی ئەم تێزە دادەڕێژێت و مانیفێستۆی دەكات.
عێراق وەك دەوڵەت لە زۆربەی دۆخەكاندا ناتوانێ ببێت بە خاوەن زەبروزەنگ و هێز و باڵایی. لە زۆربەی كاتەكاندا لە دۆخی پاشەگەردانی و بێ دیسپلینیدایە.
دووەم/ پەراوێزخراوەكانی ناو كۆمەڵگەی عێراق
ئەوەی ئەمڕۆ لە شەقامەكانی عێراقدا روو دەدات، كەڵەكەبووی چەندان ساڵ، ماوە و ئەزموونی حوكمڕانییە. رێژەیەكی زۆری عێراقییەكان داوا و سكاڵا و گلەیی سیاسیی و ئابوورییان هەیە. زۆرینەیان لە دۆخی پەراوێزبوون و بێ ناسنامەبووندا دەژین.
لە دوای رووخانی رژێمی بەعس و لە ٢٠٠٣ـەوە دەستەبژێری سیاسی "شیعە" ناتوانێ نوێنەرایەتی كەرتە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی عێراقی بكات. ڕاستییەكەی ناتوانێ نوێنەرایەتی شیعەكان خۆیشیان و پەراوێزخراوەكانی جیۆگرافیای شیعە بكات.
بەسڕە رووبەرێكی دەوڵەمەندە، ژێرخانەكەی پڕە لە نەوت و سامانی سروشتی و خاوەن داهاتێكی یەكجار زۆر و گەورەیە و بەشدارێكی سەرەكی داهاتی نیشتمانی دەوڵەتی عێراقە، بەڵام زۆرینەی ئەندامانی ئەم پارێزگایە پەراوێزخراو و بێ ناسنامە كراون، دوورن لە هەموو چالاكی و جموجووڵ و خزمەتگوزارییەكانی دەوڵەت.
بێكاری و نەبوونی داهات بووە بە دوو سیمای سەرەكی ژیانی كۆمەڵایەتی عێراقییەكان
پارێزگاكانی تر چ شیعە و چ سوننەكان، لە هەمان دۆخدان و هەمان ئازار ئەزموون دەكەن. بێكاری و نەبوونی داهات بووە بە دوو سیمای سەرەكی ژیانی كۆمەڵایەتی عێراقییەكان. لێرەوە پێوەندی نێوان دووانەی عێراق و عێراقییەكان بەتەواوی دەپچڕێت و دەڕووخێت. عێراق لێرە وەك دەوڵەت هیچ پڕۆژەیەكی سیاسی و ئابووری و سۆسیۆلۆجی پێ نییە تا دەست بە بنیاتنانی پرۆسەی "عێراقیبوون" بكات و هەموو تاكێك بخاتە ناو پڕۆژەی عێراقیبوونەوە. ئەوەی ڕوو دەدات و دەبینرێت پێچەوانەكەیەتی، پرۆسەی بە ناعێراقیكردن و بەناهاووڵاتیكردن و پەراوێزخستنێكی ترسناكی كەرتە كۆمەڵایەتییەكانی ناو دەوڵەتی عێراقە.
پرۆسەی حكوومەتداری ئەمڕۆ لای شیعەكانە و شەقامەكانیش زۆرینە شیعەن. گەنجی شیعە، ژنی شیعە، پیر و بەساڵاچوو و خاوەن پێداویستی تایبەتی شیعە، هەموویان كێشەیان لەگەڵ فۆرمی حوكمڕانی ئەمڕۆی شیعەكانی عێراق هەیە. فەرمانڕەوا و بەرفەرمانی شیعە پێچەوانەی یەكتر هەنگاو دەنێن.
سێیەم/ هاووڵاتی و دەوڵەت، دووانەیەكی دژ بەیەك
ئەگەرچی لە عێراقدا هەڵبژاردن دەكرێت و هاووڵاتی و دەنگدەر بەرەو بنكە و سندووقەكانی دەنگدان دەڕۆن، پارتی سیاسی، رێكخراوی سیاسی خۆیان وەك نوێنەر دەناسێنن و دەنگ كۆ دەكەنەوە و دەڕۆنە دەزگەی قانووندانان، فۆڕمی حكوومەت و حووكمداری لە دایك دەبێت، بەڵام ئەم پرۆسەیە نوێنەرایەتی سیستمی پێوەندییەكانی نێوان هاووڵاتی و دەوڵەت ناكات. كۆی ئەم جووڵە و كردارە ساختە و بێ ناوەڕۆك و بێ دینامیكییەتە، هاووڵاتی و دەسەڵاتی سیاسی لە عێراق سەربە دوو دنیای تەواو لە یەكتر جیاواز و ناكۆكن. هیچ پڕۆژەیەكی نیشتمانی و حكوومەتداری بە یەكتریان نابەستێتەوە.
دەكرێت بڵێین ئەوەی لە رۆژی دەنگدان، رۆژی هەڵبژاردن و گەمەی دیموكراسیدا دەنگ دەدات تاك خۆی و هاووڵاتی و بكەرە عێراقییەكە نییە، بەڵكو ئەوەی دەنگ دەدات هێزێكی ترە، بكەرێكی نەبینراوی ترە. هاووڵاتیی عێراقی ئەوەی بەشداری دەنگدان دەكات و پەنجەی مۆر دەكات و دەنگ دەدات، تەنیا جووڵە فیزیكییەكە ئەنجام دەدات، هێزی سەرەكی دەنگدان و ئەكتەری ژمارە یەك و بزوێنەری سەرەكی ئەم قومار و دیموكراسییە ساختەیە هێزە مەزەوی، نەتەوەیی و میلیشیا و هێزە دەرەكییەكانی دەرەوەی عێراقن.
كێشەی بنەڕەتی نێوان هاووڵاتی و دەوڵەتی عێراق ئەوەیە هیچ كامیان ئەویتریان ناناسێت و ناتوانن لە یەكتر بگەن و زمانی گفتوگۆی هاوبەشیان لە نێواندا نییە. دووانەیەكن دژ بە یەكتر كار دەكەن و یەكتر تەواو ناكەن.
شەقامەكانی بەغدا و پارێزگاكانی تری عێراق ئەمڕۆ پڕە لەو خۆپێشاندەرانەی بە دوای چەمكی عێراقیبووندا دەگەڕێن، بەدوای نیشتمان و هاووڵاتیبووندا وێڵن. بەڵام عێراق ناتوانێ لەم داواكاری و خواستانە تێبگات. بۆیە تەنگژەی پێوەندی نێوان عێراق و عێراقییەكان لە هەموو تەنگژەكانی تر ئاڵۆزتر، فرە رەهەندتر و تاریكترە.