چیرۆکی فیدڕاڵیزم لە عێراق

عێراق وا وێنا کراوە کە شێوەی ڕێکخستنی دەوڵەتەکەی فیدڕاڵیزمە، لە دەستووری هەمیشەییدا عێراق بریتییە لە دەوڵەتێکی فیدڕاڵ، فیدڕاڵیزم هەوڵێکە بۆ کۆکردنەوەی جیاوازییەکان لە دەوڵەتێکی فرە کلتوور، نەتەوە، مەزهەب و ئاین و هەر جیاوازیی و ناچوونییەکیەکی تر.

بیرۆکەی سەرەکی لە فۆڕمی فیدڕاڵیزمدا بریتییە لە مانەوە، یەکگرتن و سەربەخۆیی خودی و رێژەیی، لە دنیای فیدراڵیزمدا هەم سەربەخۆیت و هەمیش سەر بە ناوەندێکی سیاسی تریت، لە هەندێک بابەت و پرس سەربەخۆیت، لە هەندێکی تر سەر بە دەسەڵات، دەوڵەت و ناوەندێکی تریت.

فەلسەفەی سەرەکی لەم شێوەیەی دەوڵەت، نوێنەرایەتیکردنی هەموو گرووپ، پێکهاتە و ئەندامە جیاوازەکانی کۆمەڵگەیە لەڕێی دامەزراوەی دەوڵەتێکی هاوچەرخەوە، وەک بەرزترین ئاستی رێکخستنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە، سەرەتاکانی بیرکردنەوە لە فیدڕاڵیزم لەدوای تێکشکانی دەوڵەتی عێراق و دەرکردنی لە کوێت و دامەزراندنی حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەردەکەوێت.

سەرەتا پەرلەمانی کوردستان تاکلایەنانە بڕیار دەدات لەگەڵ عێراق پێوەندییەکانی لەشێوەی فیدڕاڵیزم بێت، وەک دیفاکتۆ دەردەکەوێت، بەڵام دوای ئازادکردنی عێراق، ئەم فۆرمە دەگۆڕێت بۆ دی جور و دنیای دەستوور و یاساکان و ئەمجارە بەشێوەیەکی دوولایەنە و بە رێککەوتن دەوڵەتی عێراق دەبێت بە فیدڕاڵیزم، بەڵام چیرۆکی فیدڕاڵیزم لەسەر کاغەز و یاساکان تەواو جیاوازە لە فیدڕاڵیزم بەشێوەی کردە و بینراو و ئەزموونکردن. ڕاستییەکەی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی 17 ساڵی رابردوودا هەرگیز وەک یەکەیەکی فیدڕاڵی راستەقینە نەبینراوە و دەرنەکەوتووە. هیچ مۆدێڵێکی فیدڕاڵیزمیش لە دنیا و جیهاندا لە مۆدێڵی عیراق ناچێت. پێدەچێت هۆکاری سەرەکیی ئەم حاڵەتە، سروشت و دۆخی سیاسی و شێوەی ململانێکانی نێو دەوڵەتی عێراق و ئەکتەرەکانی بێت، پرسی فیدڕاڵیزمبوونی عێراق تەنها مەرەکەبی سەر کاغەز و چیرۆکی ناو دەستوور و یاساکانە و هیچ تر. 

لە هەندێک شوێندا دەوڵەتی عێراق بەتەواوی دەوڵەتێکی ناوەندگەڕا و خۆسەپێنەرە، لە هەندێک شوێنی تردا نــاناوەندگەڕا و ئاساییە، دیارە دۆخێکی لەمشێوەیە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ پرسی پڕۆژەی ناتەواوبوونی فیدڕاڵیزم، بەتایبەت کاتێک فیدڕاڵیزمی عێراق هێشتا وەک پڕۆژەیەکی شکستخواردوو و پەککەوتوو هەژمار دەکرێت، پەککەوتوو بەو مانایەی کە پێکهاتە یاسایی و دەستووریی و دامەزراوەییەکانی عیراق کە بڕیارە نوێنەرایەتی فەڵسەفەی فیدڕاڵیزمبوونی عێراق بکەن، هێشتا ناتەواو و پڕ کەموکوڕییە.

دەزگا و ئەنجوومەنێک هەیە بەناوی ئەنجوومەنی نوێنەران، بەڵام هێشتا لەڕووی کردارییەوە هیچ دەزگا، ئەنجوومەن و ژوورێکی ترت نییە بۆ نوێنەرایەتیکردنی هەرێم و یەکەکان. هەر لە بنەڕەتدا یەک هەرێم هەیە کە هەرێمی کوردستانە و جگە لەوە هیچ هەرێمێکی تر لە عێراقدا ئامادەیی نییە. نائامادەبوونی هەرێمەکانی تر، کەموکوڕی و عەیبەیەکی سیاسی و دەستووری و یاسایی یەکجار گەورەیە بۆ چەمکی فیدڕاڵیزم لە دەوڵەتی عێراقدا و لێرەوە هەرێمەکان هیچ نوێنەرێکییان نابێت لە پڕۆسەی یاسادانان و چاودێریکردن و لەقالبدانی یاساکان، بەمەش یاساکان بەیەک ئەنجوومەن و بەیەک دەزگادا تێدەپەڕن و رەنگە بە زۆرینە بتوانرێت تێپەڕێنرێت و پرسی کۆکردنەوەی جیاوازییەکان و کۆدەنگی بەتەواوی بکەوێتە مەترسییەوە.

لێرەوە پڕۆژەی نوێنەرایەتیکردن هەموو مانا یاسایی و سیاسییەکانی خۆی لەدەست دەدات و پێکهاتە جیاوازەکان خۆیان لەناو یاسا و کۆدەکان نابیننەوە، بەڵکو یاسا و کۆدەکان دەبن بە کەرەستەیەکی یاسایی دژ بە هەندێک و لایەنێک یان پێکهاتەیەک. 

پەرلەمانی عێراق یاسای قەرز پەسەند دەکات بەڵام بەبێ گەڕانەوە بۆ کۆدەنگی و پێکهاتە سەرەکییەکانی نێو دەوڵەتی عێراقی، کورد وەک نەتەوە لە پەرلەمانەوە گوێی لێ راناگیرێت و هیچ سەنگێکی لەم یاسایەدا بۆ دانانرێت، ئەم رووداوە بەلایەنی کەمەوە ئەوەمان بیردەهێنێتەوە کە پەرلەمان و دامەزراوەی یاسادانان لە عێراق ناتوانێت وەک پەرلەمانێکی فیدڕاڵ نوێنەرایەتیی هەموو پارچە جیاواز و دابەشبوو و لەیەک نەچووەکانی کۆمەڵگەی عێراقی بکات.

ڕاستە قەرز لەبنەڕەتدا پرسێکی ئابووریی ئاڵۆز و فرە رەهەند و تێکەڵ،ە بەڵام بە پڕۆسەیەکی یاسایی و سیاسیی یەکجار گەورە و جەوهەریدا تێ دەپەڕێت و لەدەوڵەتی فیدڕاڵدا قەرز مانا و لێکدانەوە و تێڕامانی زۆر لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، بەتایبەت کاتێک هەرێم و ناوەند لە ململانێ و تەنگژە و پێوەندیی ئاڵۆز و پڕ لە تەنگژەدان.

ئەمڕۆ بەغدا وەک ناوەندی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ لەڕێی پڕۆسەی قەرزەوە بەتەواوی ماناکانی فیدڕاڵبوون بەتاڵ دەکاتەوە و رەهەندەکانی ئەم شێوەیەی دەوڵەتی لێ دەستێنێتەوە. ئەم کردەیە لەم چرکە ساتەدا دەگاتە لووتکە کاتێک شیعە و سوننەکان زۆرینەیان رێکدەکەون لەسەرئەوەی کە یاسایەک بەبێ گەڕانەوەی بۆ کورد و گرووپەکانی تر پەسەند بکەن و هیچ مانایەکی یاسایی و دەستووری بۆ چەمکی بڕیاردانی بە کۆمەڵ و کۆدەنگی نەهێڵنەوە.

لێرەوە چیڕۆکی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ دەگۆڕێت بۆ چیرۆکێکی تر، فۆڕمێکی تری دەوڵەت کە زیاتر بەزمانی دەوڵەتی ناوەندی و دەوڵەتی سادە قسە و گفتوگۆ دەکات و گوتارەکانی خۆی تازە و نوێ دەکاتەوە. 

دیارە لە هیچ مۆدێڵێکی فیدڕاڵدا لە دنیا ئەم شێوە پێوەندییەی نێوان ناوەند و هەرێم یان کانتۆن و ویلایەتەکان ئامادەیی نییە و قەرز وەک پرسێکی فیدڕاڵ هیچ هەرێم و ناوچەیەکی لێ بێبەش ناکرێت و لەنێوان هەموو یەکەکاندا دابەش دەکرێت و تێیدا هاوبەش دەبن، ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراق دەیبینین، چیرۆکی جیاوازی فیدڕاڵیزمە لە دنیادا.