بەدران ئەحمەد حەبیب
سەركەوتنی سوپای عێراق لە بەرەنگارییەكەی وەرگرتنەوەی مووسڵدا روودانێكی تۆقەڵان بوو هەرچەندە ئەو سەركەوتنە دەنگێكی وای لە راگەیاندندا نەدایەوە لەبەرئەوەی رۆهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و لە ناویشیدا هەرێمەكەی ئێمە لە تەنگژەی وا گەورەوە ئاڵاون زۆربەیان لە لایەنی مەترسییەوە شان لە شانی مەترسییەكەی داعش دەدەن ئەگەر تێی نەپەڕێنن. هۆیەكی تر لە دەنگنەدانەوەی ئەو سەركەوتنەدا ئەوەیە هەڕەشەی ئیسلامی سەرەڕۆ لە ژیانی گشتیدا بووە بە هەڕەشەیەكی وا، بە بردنەوەی بەرەنگارییەك یان لەبنهاتنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام، نابڕێتەوە و لەبن نایەت. هیچی پێ ناوێ، كەوا هەڕەشەكە لە داهاتووێكی نێزیكدا بە ناوی ترەوە جاری تر سەر هەڵدەداتەوە وەك چۆن ئێستا بە گەلێك ناو و یەك ناوەڕۆكەوە (داعش نوسرە قاعیدە بۆكۆحەرام) لەكاردایە. لەوە ناچێ هەرێمی كوردستانی خۆمان وەك شوێنانی تر گەلێك ساز بێ بۆ هەڵكشانی هەڕەشەی سەرەڕۆییی ئاینی ئەویش سەبارەت بە دوو هۆ، یەكیان جڤاكی كوردەواری لەو جڤاكە بەپیت و گونجاوانە نییە بۆ ئەو بیرە بۆگەنە و بە درێژای 26 ساڵی رابردوو هەر ئەو لۆجیكە خۆی فرەبارە كردەوە، كە سێ حزبی ئیسلامی بە هەموو ئازادییەكی كاركردن لە 1991ەوە تا ئێستا نەیانتوانی سەتی 12 زیاتر لە هەڵبژاردنی گشتیدا بهێنن. دووەمیش ئەو ناسینەی كوردەواری لە سێ ساڵی رابردوودا ئیسلامی سیاسیی لە رێگەی داعشەوە (بەو كەڵەگایییەی خۆی) ناسی، بۆی روون كردەوە بێتو ئەو بیرە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا دەستی بڕوات دەبێ چ ماڵكاولییەك رووبدات و كوردستان چیی بەسەر بێت؟
بەڵام ئەو شیكردنەوەیەی سەرەوە ناتوانێ بە شێوەیەكی بنكوت مەترسیی كوردەواری لە گەشەی ئیسلامی سەرەڕۆ بڕەوێنێتەوە ئەگەر بێتو ئێمە رابردووی سەرهەڵدان و گەشەی ئەو رەوتە هەڕەشەدارە لە وڵاتانی ناوچەكە بهێنینەوە بەرچاوی خۆمان. فرە شیكەرەوەی سیاسی لەوەدا تەبان، كە ئیسلامی سەرەڕۆ لە پێوەندیی ناهەڵكەوتییانەی نێوان دەسەڵات و بەرهەڵستییەوە دزەی كردە ناو گۆڕەپانی ململانەی سیاسی و لەوێشەوە چ لە رێی هەڵبژاردنی دێمۆكراسییانە و چ بە توندتیژی، خۆی گەیاند بە دەسەڵات وەك چۆن لە توركیا و فەڵەستین و میسر رووی دا.
ئەو ململانە ناهەڵكەوتییەی چەند ساڵێكە لە نێوان پارتی و بزووتنەوەی گۆڕاندا دەگەڕێ، بە دوور نایەتە دیتن هەرێمەكە وەك وڵاتەیلی تری ناوچەكە بەرەو چارەنووسێكی نادیار پاڵ بنێ. حكوومەتی هەرێم جگە لە پارتی، كۆمەڵێك حزبی تری تێدایە لە ناویاندا هەر پارتی كارایە و یەكێتی بە پلەی دووەم دێت بەڵام لەبەرئەوەی یەكێتی پێیەكی لەگەڵ پارتی و پێیەكەی تری لەگەڵ گۆڕاندایە ناشێ لە شیكردنەوەدا شوێنی بۆ بكەیتەوە و وا چاكە هێڵێكی راست و چەپی بەسەردا بهێنی لەپێناو كورتیی كات و ئاسانیی تێگەیشتندا. راستیشت دەوێ هەر پارتی دەسەڵاتەكەیە وەك لە شەڕی داعشدا دەركەوت، وەك لە سیاسەتی دەرهاوردن و دەرهەناردنی نەوتدا دەركەوت، وەك لە پرسی پێوەندییەلی دپلۆماسی و دواجاریش لە پرسی ریفراندۆمدا دەردەكەوێ. كێشەكە لەوەدایە لەبەرئەوەی كۆمەڵێك لایەنی تری هێناوەتە ناو كابینەی حكوومەتەوە پارتی حەزدەكات ئەوانیش بە پلەی خۆی بەرپرسیار پێشان بدات لە كەموكورتیی ناوەخۆییی وەك: باری ئابووریی گشتی، مووچەی مووچەخۆران، كارەبا، ئاو، خزمەتی دروستی و ... هتددا. بەڵام ئەگەر باسەكە باسی سەركەوتن بێ بێگومان ئەوانە ناو و بەشیان نابێت. ئەم سیاسەتە رێی خۆش كردووە بۆ بەهێزبوونی بەرهەڵستییەكی گشتی، كە یەكبینەش لە گەشە و تەنینەوەدایە. بە دەربڕینێكی تر دەسەڵات خۆی هەموو بیانووێكی كراندووە (واتە خەڵق كردووە) بۆ سەرهەڵدان و گەشەی بەرهەڵستی و ناشتوانێ لە چیكڵدانەی خۆیدا جێگەی بۆ بكاتەوە و مامەڵەیەكی هەڵكەوتییانەی بكات، بگرە بەدەوام دەیداتەوە پاڵ پیلانی دەرەكی یان كینەی كۆنی ساڵانی شێستی ناو بزاوە سیاسییەكەی كوردستان.
ئەو ناڕەزایی و بەرهەڵستییەی ئێستا هەیە، بزووتنەوەی گۆڕان نەیتوانیوە خۆی بكات بە خاوەنی لەبەرئەوەی ئەویش وەك دەسەڵات ناتوانێ مامەڵەیەكی هەڵكەوتییانە لەگەڵ بەرامبەرەكەیدا بكات. جارێكی تریش لێرەدا قسەیەكی كۆن دووبارە دەكەمەوە، كە دەڵێ دەسەڵات و بەرهەڵستی وەك دوو رۆڵەی جمكە یان دوو لای دراوێكن، كە لە هەموو رووێكەوە دەشێوێنە یەكتر. بزووتنەوەی گۆڕان پاش دە ساڵ نەیتوانی ناوچەیی نەبێت، نەیتوانی لە كینەیەكی دیرۆكی دژ بە بنەماڵەی بارزانی خۆی پاك بكاتەوە و وەك بزاوێكی سەردەمییانە بكەوێتە روو. یان هەموو كێشەیەكی هەرێم لە یەك بنەماڵە و چەند كەسێكدا كۆ نەكاتەوە لەو كاتەی بنەماڵەیەكی تر لە بنەپاڵی خۆیدا رسكاوە و بەرپرسیارە لە نیوەی ئەو كەموكورتییەی هەیە لەبەرئەوەی نیوە زیاتری جیۆگرافیا و داهاتی هەرێمەكەی لەبەر دەستدایە. بزووتنەوەی گۆڕان ناتوانێ بیشارێتەوە، كە حەزی لە بەشداریی دەسەڵاتە نەك كاری بەرهەڵستییەكی راستەقینە. وا نەبوایە ئەوەندە پێی دانەدەگرت بۆ گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمان.
بوونی بزووتنەوەی گۆڕان بە بزاوێكی بەرهەڵستیی راستەقینە، لەم قۆناغەی ئێستا و بۆ كۆمەڵگەی باشوور یەكجار گرینگ بوو، كە وەك كۆمەڵگەیەكی بەردەم دووڕیانی: یان دێمۆكراسی یان بشێونەی ناوەخۆیی، پێویستی بە ئۆپۆزسیۆنێكی دروست هەیە بۆ بەجێهێنانی ململانە لەگەڵ دەسەڵاتدا. ئەوە خەونێك بوو گۆڕان بەداخەوە نەیتوانی بە راستی بگێڕێ. لە ماوەی رابردوودا چەند جارێك گوێمان لێ بوو گۆڕان كەموكورتیی خۆی لە نەبوونی هێزێكی چەكداردا بینیوەتەوە، كە بێگومان ئەو هێزەی بۆ بەگژداچوونەوەی دەسەڵات پێویستە و ئەمەش بوار دەكاتەوە بۆ گەشەی ئیسلامی سەرەڕۆ كتومت وەك سووریای سەرەتای راپەڕینەكەی 2011. بزووتنەوەی گۆڕان بیرێكی وا تەسك و لە كونی دەرزییەوەی نەبوایە دەیتوانی ببێ بە نموونەیەك لە ململانەی نێوان بەرهەڵستی و دەسەڵات لە كۆمەڵگەیەكی تازەی رۆهەڵات ناوەڕاستیدا.
بە نەختی و پوختی، دەركەوت دەسەڵات و بەرهەڵستی لای ئێمە هیچ لایەكیان ناتوانێ ئەوی تریان ببینێ و بناسێ. دەسەڵات هەڵەیەكی زلی كرد كاتێك ئەو بەرهەڵستییەی وەك تەنیا كۆمەڵە گەنجێكی گێرەشێوێن و بەردهاوێژ و جنێودەر بینی، كە نەوشێروان مستەفا رای هێنابوون بۆ گۆنگەر و ئاژاوە. ئاگای لەوە نەبوو ئاپۆڕەیەكی بێزار شەو و رۆژ بە شەقامەوە دەگەڕێ، كە بە سەركەوتنی ریفراندۆم و دەوڵەتی سەربەخۆش دانامركێتەوە. ئاگای لە مێژوو نییە دوای هەموو شەڕێكی گەورە، نەوەیەك سەرهەڵدەدات داوای گۆڕانی رەگەكی دەكات لە شێوەی ژیاندا. لەبەرئەوە، ئەو لێڵی و نادیارییەی هەرێم پێیدا رادەبوورێ، دوور نییە پەلكێشی بكاتەوە بۆ داهاتووێكی گومار و خولێكی تری توندتیژی، كە لەوێوە مەترسیی زۆر هەیە ئەمجارە ئیسلامی سیاسی زیاتر دزە بكاتە ناو گۆڕەپانەكە و ئەوەی لە مێژووی سەت ساڵدا كوردستان رستبووی بۆ بكاتەوە بە خورییەكی راستەقینە.