بەدران ئەحمەد حەبیب
سەرۆكی ئەمەریكە سێ كرژیی بە دەستەوەیە هەڕەشە دەكا توندوتیژی بۆ یەكلاكردنەوەیان بەكار بێنێ. یەكەمیان كرژیی كۆریەی باكورە كە بە قسەی وەزیری دەرەكیی رووسیە گەییوە بە پلەیەكی فرە مەترسیدار. دووەمیان لەگەڵ ڤەنزوێللا و سێیەمیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێراندایە. دۆناڵد ترامپ لە سەرەتای دەسوەكاربوونیەوە ئەو سێ تەنگژەیەی بە تەریبیی یەكتر هێناوە بەڵام بڕیاری نەداوە كیهەیان زووتر یەكلا بكاتەوە. راستیت دەوێ، تەنیا بڕیاری سەرۆكی ئەمەریكە یان تەنانەت ئەمەریكە بە گشتی خۆی نییە لە كوێدا توندتوتیژی بەكار بێنێ و لە كوێدا نەو. نهێنییەكی شاراوەت هەڵنەداوەتەوە ئەگەر بڵێی جڤاكی ناودەوڵەتی لە ناوەخۆی خۆیدا كۆك نەبێ ئاشتی و ئاشتەوایی روو نادەن، هەر بەو شێوەیە لە شەڕدا ئەگەر كۆك نەبێ، شەڕ روونادات. جاران دەیانوت شەڕ و تڕ لە ویستی مرۆڤ بەدەرن، ئێستە ئیسپات بووە ئەوەی یەكەمیان لە ژێر كۆنترۆڵدایە.
نموونەیەكی هەرە نوێ بۆ ئەو قسەیەی دوایی، ئاخاوتنی سەركۆماری چینە لە بارەی كرژیی ئەمەریكە و كۆریەی باكورەوە. پێش چەند رۆژێك وتی بێتو ئەمەریكە دەسپێشكەریی لێدانی زەبرێك لە كۆریە بكات ئێمە بێلایەن نابین بەڵام ئەگەر كۆریە بیكات ئەوا بۆ خۆمان سەیر دەكەین. ئەو هەڵوێستەی چین رێ گرتنەوەیە لە كۆریەی باكور لە ئەگەری وەشاندنی زەبرێك بە دوورگەی گوامدا. رێیشی تێ ناچێ ئەمەریكە لەلایەنی خۆیەوە دەست بووەشێنێ لەبەرئەوەی كۆریای باشوور و جاپان دەكەونە مەترسیی گەورەوە. هۆیەكی تر لە دالەگینی تای ترازوو بە لای ئاشتی لە تەنگژەی كۆریەدا ئەوەیە، یەكەتیی ئەوروپا لە دانەپاڵی ئەمەریكە لەو كرژییەدا، بیرەبیرە و خۆی یەكلا ناكاتەوە. بە نەختی، سەرەرای هەڵایساویی كرژییەكەی نیوەدوورگەی كۆریەی باكور لەگەڵ ئەمەریكەدا، رێی ئاشتی هێشتە ڤەكریترە لە رێی شەڕ.
هەرچیی كرژیی ڤەنزوێللایە، كرژییەكە بۆ جڤاكی ناودەوڵەتی كێشەی تەنیا ئەمەریكە خۆیەتی. ئەمەریكەیش هەرچەندە هێزەزلەی یەكەمی دنیا بێ لە چەكداری و ئابووری و تەنكنۆلۆجیە و باڵادەستیی قسەڕۆیین لە كۆینی ناودەوڵەتیدا (محافل دولیە) بەڵام بۆ جارێكیش رووی نەداوە بە تەنیایی چووبێتە كۆڕی شەڕێكەوە ئەویش نەك تەنێ لە سۆنگەی باری گرانی شەڕەكە لە رووی ئابووریوە بگرە لە رووی یاسای ناودەوڵەتی و هەروەها لە رووی پرسی بەهایەلی مرۆڤایەتییەوە. پێشێلكردنی مافی مرۆڤ و بەكاربردنی چەكی نابێ و رێپێنەداوی ناودەوڵەتی لە شەڕدا، كەوتنەوەی نابەجێیان بۆ ئەمەریكە لێ دەوەشێتەوە، كە ئەو خۆی بە بەرگریكەر و سینگ رەپێشكەری بەهایەلی سەردەمییانەی مرۆڤایەتی داناوە. مانگی نیسانی رابردوو چەكێكی فرەمەترسیداری بۆ یەكەمین جار لە ئەفغانستاندا تاقی كردەوە بە ناوی (دایكی هەموو بۆمبێك). لە گرتنی بەغدا و بەزاندنی سوپای سەدام حوسێنیشدا لە 2003 دیار نییە چیی بەكار هێنابێ لەبەرئەوەی شەڕێكی گەلەكۆیی بوو. سەبارەت بەو هۆیەلەی سەرەوە شەڕی سەردەمییانە دەبێت لە جۆری گەلەكۆیی بێت.
دەمێنێتەوە كرژیی سێیەم لەگەڵ ئێران و لەمەیاندا، خوویاتر و بە دەرەوەترە كەوا ئەگەری شەڕ لەگوێنترە نەك ئەگەری ئاشتەوایی. ئاشتەوایییەك لە 14 تەمووز 2015ەوە لە نێوان جڤاكی ناودەوڵەتی و ئێراندا هەبوو بەڵام بەردەوامیی ئەوەی دووەمیان لە پەرەپێدانی هاژەكی دوورەڕۆ و هەروەها لە هەوڵی بەدیهێنانی توانستی گەیین بە چەكی ناوكەییدا، رەنگە ئەو ئاشتەوایییەی دابێتە دواوە. وێڕای دەسوەردان لە كاروباری وڵاتەیلی هاوسێ، كە ئەمەیان كۆمەڵێك دەوڵەتی لە رۆهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵوەشاندووەتەوە، وێڕای واڵاكردنی رێ بۆ كەڵەگاییی توركیە لە دەسوەردانە هەموو كاروبارێكی ناوچەكەدا. لەوەش وێوەتر، ئیسڕائیل هێندەی عەرەب و زیاتر، لە دەمی مۆركردنیدا، بەو رێككەوتنە ناودەڵەتییەی نێوان ئێران و پێنج كۆ یەكدا هەراسان بوو. دیسان لەوەش وێوەتر، ناوچەی عەرەب و ئیسلام سیستەمی دەوڵەت یان هیچ بنەوایەكی تری سەردەمییانەی تیادا دەسڕۆییو نییە، بگرە باژێڕێكی دەرگە بەتاكە بۆ هاتنەژوورەوەی هەر جۆرە چەك و دەسوەردانێك جا لە هەر كوێوە هاتبێ كە ئەمانە بە گشتی مەرج دەسازێنن بۆ هەموو كرژی و شەڕێك. وەزیری دەرەكیی ئەڵمانیە پێش چەند مانگێك تیزی بە سەرۆكی ئەمەریكە كرد لەبارەی دەستەوارەی سەودای ملیاریك و پێنسەت ملیۆن دۆلار چەك بە سعوودیەدا، وتی ئەو چەكانە بۆ لەناوبردنی مرۆڤ بەكار دێن بەڵام ئێستە دەنگی نییە لەو چەكەیلەی لە ئەڵمانیەوە دەگەن بە توركیە. بە كورتی جڤاكی ناودەوڵەتی بە هۆی فرۆتنی چەكەوە هیچ پێچینەوە و پێداچوونەوەیەكی نەماوە لەو ماڵكاولییەی بەم ناوچەیەی ئێمەدا رادەبوورێ. شەڕ بۆ ئەمەریكە لەم ناوچەیەدا فرە ئاسانە لەبەرئەوەی هێنانی هەموو جۆرە چەك و بژێوییەكی شەڕ، پێچینەوە و پێداچوونەوەی لە جڤاكی ناودەوڵەتیوە بۆ نییە. هەروەها تۆبڕینەوەی مرۆڤ و كاولكاری، پێچینەوەیان بۆ نییە لە هیچ سازییەكی ناودەوڵەتیوە.
با لێرەدا ددان بەوەدا بنێم ئەوەی پێی دەڵێن (نەزەرییەی موئامەرە) بیركردنەوەیەكی تەواوە. ئەم ناوچەیەی ئێمە لە هەموو دنیاوە پیلانی لێ دەگێڕن لەبەرئەوەی ناوچەیەكی لاواز و دابەزیو و رزاوەیە. خۆی راستیت دەوێ ئەوە خوەسا و نەریتێكی مرۆڤانەیە خەڵك پیلان لە یەكتر بگێڕن، بەڵام بێهێز پیلان لە هێزدار ناگێڕێ، پێچەوانەكەی راستە. گەلان سەرلەبەر لەم ناوچەی رۆهەڵاتی ناوەڕاستەدا داوەشاو و داڕزاو و داتەپیون لەبەرئەوەی ئەوانەی لێرە بە پەیژەی دەسەڵاتدا سەركەوتوون، یەكسەر و نهێنی و بە پەلە و بێ دواكەوتن هەر لەگەڵ داوەرانەوەیان بەسەر كورسیدا شێوەی دڕندەی گۆشتخۆری بیاوانیان گرتووە.
دەمەقاڵەی نێوان شێتۆكەكەی ئەمەریكە دۆناڵد ترامپ و خەپۆكەكەی كۆریەی باكور كیم جۆنگ ئوون، هەرچەندە زۆریش گەرمە بەڵام بە ئەگەری زۆرەوە بە شەڕ دواییی نایەت لەبەرئەوەی گەلانی كۆریەی باشوور و جاپان و ئەوروپە گشتیان گەلانی بەهێزن، تا دەرگەیەك بۆ شەڕ دەكەنەوە، سەت دەرگەی بە روودا دادەخەن. دەمەقاڵەی نێوان ترامپ لەگەڵ ڤەنزوێللاشدا نابێ بە هۆی سەرهەڵدانی توندتیژی لەبەرئەوەی ئەو كرژییە دەیان ساڵە وا هاتووە و لەگەڵ كووباشدا هەر وا بووە. كووبا و كۆریا و ڤەنزوێللا بە كۆنە كینەی سەردەمی سۆڤیەتەوە ململانە دەكەن و دەشزانن سنووری ململانە كوێیە.
ئەوەی سنوور نازانێ ناوچەكەی لەمەڕ خۆمانە كە ڤەكرییە بۆ هەر شەڕێك هەر لایەنێك بیەوێ هەڵی گیرسێنێ. لە دوو حەوتووی رابردوودا دوو جار هێندەی نەمابوو تێكگیران لە نێوان هێزەیلی زەریایی و ئاسمانیی ئەمەریكە و ئێران لە ناوچەی كەنداودا روو بدات. جارێك لە جاران هەر روو دەدات و هەموو چەك و بنكەیەكی سەربازیی وشكانی و زەریاییی ئەمەریكەش بۆ ئەو مەبەستە لە ناوچەكەدا ساز و لەسەرپێیە. ئەوەی دەمێنێتەوە، شكانەوەی چی دەبێت بەسەر كوردستاندا؟ ئەمەیان بۆ هەست و هۆشیاریی كوردەبۆرەی خۆمان لێ گەڕێ، كە متمانەشی زۆر پێوە نایەتە گرێدان نەبادا شەرمەزارت بكاتەوە.