هێما نیازی حه‌مه‌عه‌زیز
له‌ماوه‌ی یه‌ك هه‌فته له ڕانیه‌دا ١١ كه‌س به‌هۆی خراپیی ڕێگه‌وبانه‌كان گیان ده‌سپێرن و چه‌ندان كه‌سی تریش بریندار ده‌بن، به‌ڵام ئیداره‌ی گشتیی شارۆكه‌كه ته‌نیا هاوخه‌می ده‌رده‌بڕن و هیچ هه‌وڵێك بۆ چاره‌سه‌ری ژیانی خه‌ڵكه‌كه‌ی ڕاناگه‌یه‌نن. دیاره له ڕاپه‌ڕینی ٢٨ ساڵ پێش ئێسته، ڕانیه وه‌ك زیندووترین به‌شی جه‌سته‌ی كوردستان ده‌جووڵێت، كه‌چی ئێسته ڕه‌مزی مردووترین به‌شی پارێزگایه‌كی وێرانه.
كێ ڕانیه‌ی وێران كرد؟ له‌كاتێكدا له چه‌ندان ساڵی پێشوو ده‌رفه‌تی زێڕین و دارایی زۆر هه‌بوو شارۆكه‌كه پێش بخرێت و ئێسته‌ش ڕۆژ به ڕۆژ وێرانتر ده‌كرێت؟ بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیاره ده‌بێت چه‌ندان پرسیاری تر بورووژێنین و له چه‌ندان ڕه‌هه‌نده‌وه سه‌یری وێرانبوونی شارۆكه‌كه بكه‌ین. بۆ خوێندنه‌وه‌ی دۆخی شارۆكه‌كه ده‌بێت دیدێكی كۆمه‌ڵناسی-سیاسی كار بكات، نه‌ك خه‌ریكبوون به بابه‌تی شه‌خسی و حزبی، لێره‌دا هه‌ر ئه‌وه مه‌به‌سته.
به‌ر له هه‌موو شتێك ڕانیه وه‌ك شار پارچه‌یه‌كه له پارێزگای سلێمانی، دواتریش به‌ڕووكه‌ش ده‌بێته ئیداره‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ كه به هیچ شێوه‌یه‌ك خه‌ڵكه‌كه‌ی له‌م گۆڕانه‌دا هه‌ست به پێشكه‌وتنی ئیداری و كۆمه‌ڵایه‌تی زیاتر ناكه‌ن. ئه‌وه ڕوونه كه ئیداره‌دان و به‌ڕێوه‌بردنی شار له نێو سیستمی سیاسیی كوردستان له كێشه‌ی قووڵدان، به‌ڵام به‌ڕێوه‌بردنی ڕانیه و به‌ستنه‌وه‌ی به پارچه‌كانی ده‌وروبه‌ری خۆیه‌وه، به‌راورد به شارۆكه‌كانی تری سلێمانی له خراپترین دۆخدایه. واباشتره واقیع ببینین و ددان به‌وه‌دا بنێین به‌شی هه‌ره‌زۆری سه‌رچاوه‌ی كێشه‌كانی ئه‌و شاره له سلێمانی و دواتریش له ئیداره سه‌ربه‌خۆكه‌یه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن، نه‌ك حكوومه‌ت. چونكه هه‌م به لۆژجیكی نامه‌ركه‌زییه‌ت، ده‌بوو ئه‌و شارۆكه‌یه خزمه‌تی زیاتر بكرایه و هه‌م به پێوه‌ری دابه‌شكردنی زۆنه‌كانیش ده‌بوو له‌لایه‌ن حزبی باڵاده‌سته‌وه خزمه‌ت بكرایه. بۆیه دیارده‌ی هاندانی خه‌ڵك و تێگه‌یاندنی خه‌ڵكی شاره‌كه له پێشوودا به‌وه‌ی "گوایه كێشه‌كانی شاره‌كه له حكوومه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن و حزبی باڵاده‌ستی زۆنه‌كه به‌رپرس نییه" دوور بووه له حه‌قیقه‌ت و بۆ په‌رده‌پۆشكردنی گه‌نده‌ڵییه‌كانی به‌رپرسانی ئه‌و شارۆكه‌یه بووه. ئه‌وه‌ش یه‌كێك بووه له‌و به‌ربه‌ستانه‌ی به‌رده‌م چاكسازی له ده‌ڤه‌ره‌كه‌دا. چونكه دواجار چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی شاره‌كه هه‌ر له‌ناو شارۆكه‌كه‌دایه نه‌ك به‌كارهێنانی شاره‌كه بۆ ململانێی حزبی.
كێشه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی ئه‌و شارۆكه‌یه هه‌ر ئه‌وه نییه وه‌ك ڕه‌مزی ڕابوونێكی سیاسی له مێژوودا خزمه‌تی باڵا ناكرێت، به‌ڵكو كێشه‌ی سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه ئه‌و پڕۆژانه‌ی ده‌بوو ته‌واو بكرانایه یان ده‌وه‌ستێنرێن و ته‌واو ناكرێن یان به‌نیوه‌چڵی تێده‌په‌ڕێنرێن و له كۆڵ ده‌كرێنه‌وه. به‌وه‌ش شارۆكه‌كه هێشتا نه‌ك سیما و شوناسی شاری تێدا نه‌چه‌سپاوه، به‌ڵكو خه‌ریكه ده‌گه‌ڕێته‌وه به‌ره‌و گوند و سیمای لادێ. (ته‌واونه‌كردنی پڕۆژه‌ی جووتسایدی ڕانیه، په‌كخستنی پڕۆژه‌ی ئاوی ده‌ربه‌ندی ڕانیه، ته‌واونه‌كردنی نه‌خۆشخانه ٢٩١ قه‌ره‌وێڵه‌ییه‌كه، ئه‌نجامنه‌دانی پڕۆژه‌ی جووتسایده‌كانی (ڕانیه - قه‌ڵادزێ) و (ڕانیه-دووكان) كه زۆرترین قوربانی لێ كه‌وتووه‌ته‌وه، گرنگینه‌دان به پڕۆژه‌ی گه‌شتیاری و وێرانبوونی سه‌وزایی و قیرتاونه‌كردنی زۆر له گه‌ڕه‌كه‌كانی شار، داڕماندنی ژێرخانی شارۆكه‌كه، ته‌واونه‌كردنی ناوچه‌ی پیشه‌سازیی ٢، له‌كۆڵخۆكردنه‌وه‌ی مۆنۆمێنت به درووستكردنی خراپترین مۆنۆمێنت بۆ ڕاپه‌ڕین، شكستیی ئه‌ندازه‌یی و دیزاینی پردی ده‌ربه‌ند، كێشه‌ی ئاو له وه‌رزی هاوینانی ڕانیه‌دا، په‌كخستنی ده‌یان پڕۆژه‌ی مامناوه‌ند و بچووك و په‌ره‌سه‌ندنی دیارده‌ی قاچاخ و كاری نایاسایی له سنووره‌كه‌دا...)، كێشه سه‌ره‌كییه‌كانی شارۆكه‌كه‌ن و ده‌ڤه‌ره‌كه‌ی له قۆناغێكی زه‌مه‌نیدا ڕاگرتووه و ناهێڵێت یه‌ك هه‌نگاو پێش كه‌وێت، ئه‌و كێشانه‌ش ئه‌م ده‌رئه‌نجامانه‌ی لێ كه‌وتووه‌ته‌وه:
١- وێرانبوونی هاتوچۆ له شارۆكه‌كه‌دا و نائاساییبوونی جووڵه‌ی خه‌ڵك و ئۆتۆمبێل و قوربانیی به‌رده‌وام له ڕێیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی شاره‌كه.
٢- هاتنه‌خواره‌وه‌ی باری دارایی كاسبكاران و خه‌ڵك و كه‌مبوونه‌وه‌ی چالاكیی ئابووری له بازاڕه‌كانیدا به‌هۆی خراپی ڕێگه‌وبان و ته‌واونه‌كردنیان.
٣- چوونه‌ده‌ره‌وه‌ی سه‌رمایه‌ی سه‌رمایه‌داران و ده‌وڵه‌مه‌ندانی شاره‌كه و گواستنه‌وه‌ی پڕۆژه‌كانیان بۆ سلێمانی و هه‌ولێر، چونكه له ڕانیه‌دا هه‌ركه‌س وه‌به‌رهێنان بكات، سه‌رباری نزمیی ئاستی ئابوری شاره‌كه، داوای هاوبه‌شبوون و سه‌رانه‌ی لێ ده‌كرێت، ئه‌گه‌رنا ڕێی پێ ده‌گیرێت.
٤-خراپیی ئاستی ئیداری و ته‌ندرووستی و لاوازیی فریاكه‌وتنی ته‌ندروستی له شارۆكه‌كه‌دا.
٥-وێرانبوونی ژێرخان و لایه‌نی بیناسازی له‌شاره‌كه‌دا و خراپیی دامه‌زراوه حكومییه‌كان و په‌روه‌رده‌ییه‌كان.
٦- په‌ره‌سه‌ندنی كاری نایاسایی و قاچاخ و ده‌رمان و كاری به‌رتیلكاری بۆ ڕاییكردنی مامه‌ڵه ئیدارییه‌كانی خه‌ڵك.
٧-بڵاوبوونه‌وه‌ی بێكارییه‌كی فراوان و كوشنده له ناو گه‌نجانی شاره‌كه‌دا و بێهیوابوونیان.
٨- داڕمانی لایه‌نی ده‌روونی خه‌ڵك و گۆڕانی شانازیی خه‌ڵكه‌كه‌ی وه‌ك خه‌ڵكی ڕاپه‌ڕیوی ده‌ڤه‌ره‌كه بۆ هه‌ستی خۆ به‌كه‌مبینین و هه‌ستكردن به نادادی.
٩- به‌هه‌ده‌ردانی بێشوماری پاره و بودجه و دووباره ته‌رخانكردنه‌وه‌ی پاره له پڕۆژه‌كاندا و ته‌واونه‌بوونیان.
١٠- قۆستنه‌وه‌ی باری ناسكی گه‌نجان و جڵه‌وكردن و ڕاكێشانی ئه‌و توێژه له‌لایه‌ن حزبه‌وه و دابه‌شكردنیان به‌سه‌ر باڵه‌كاندا.
به وردبوونه‌وه له دۆخی ئیداری و كۆمه‌ڵایه‌تی ناوچه‌كه، ده‌كرێ هۆكاره سه‌ره‌كی و ناسه‌ره‌كییه‌كانی وێرانكردنی شارۆكه‌كه بۆ ئه‌م خاڵانه بگێڕینه‌وه:
١- ده‌ستێوه‌ردانی (حزبی سه‌ره‌كی) له هه‌موو بوار و چالاكییه‌كی شارۆكه‌كه‌دا و ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی پۆست و پله و چالاكییه‌كان له‌لایه‌ن حزبه‌وه كه ته‌نانه‌ت ئه‌م جڵه‌وكردنه چالاكییه كولتووری و وه‌رزشییه‌كانیش ده‌گرێته‌وه.
٢- لاوازیی ویستی ئیداره‌دان و پێشخستنی شار و ڕانه‌گرتنی هاوسه‌نگی له‌نێوان (خزمه‌ت و پشتگوێخستن) له شارۆكه‌كه‌دا له‌لایه‌ن حزبه‌وه.
٣- خه‌ستبوونه‌وه‌ی باڵباڵێنێ و ده‌ستگه‌ری له نێو حزبدا و شۆڕبوونه‌وه‌ی ئه‌و ململانێیه و سه‌رقاڵبوون پێوه‌ی له ناو كایه ئیدارییه‌كانی شاره‌كه و پۆست و پله‌كاندا. بینینی شارۆكه‌كه وه‌ك سه‌ربازگه‌یه‌كی حزبی و ململانێ له‌سه‌ری بۆ كڕینی ده‌نگ و سه‌نگی خه‌ڵكی شاره‌كه له‌لایه‌ن باڵه‌كانه‌وه نه‌ك بینینی وه‌ك شارۆكه‌یه‌ك كه پێویستی به خزمه‌ت بێت. نه‌بوونی سه‌رپه‌رشتیارێكی گشتی و به‌رپرس و كارا كه خه‌ڵك وه‌ك داڕێژه‌ری پلان بۆ شاره‌كه بیناسن و ڕووی تێبكه‌ن.
٤-دامه‌زراندن و دیاریكردنی كه‌سانی نابه‌رپرس و ناكارا و بێ سه‌نگ و هه‌ڵوێست له پۆسته ئیدارییه‌كان و ئیداره و قایمقام و شاره‌وانی و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی شارۆكه‌كه‌دا و بێده‌نگبوون و ڕازیبوونیان به بڕیاری حزب و پینه‌كردنی كه‌موكوڕییه‌كانی سه‌ره‌وه‌ی خۆیان و ته‌نیا وه‌رگرتنی مووچه‌كانیان و ده‌ستگرتن به به‌رژه‌وه‌ندییه كه‌سییه‌كانی خۆیانه‌وه.
٥- به‌هێزكردنی ده‌سه‌ڵات و ڕاگرتنی پێگه بۆ ئاغا و ده‌ره‌به‌گ و خاوه‌ن پێگه عه‌شایه‌رییه‌كانی ناوچه‌كه كه به ئاسانی ده‌توانن پڕۆژه‌كان په‌ك بخه‌ن و ڕێگری له بڕیاری یاسا و ده‌سه‌ڵات بكه‌ن و هه‌وڵ و مافی تاكه‌كه‌س به‌با بده‌ن.
٦- به‌شداری پێنه‌كردنی خه‌ڵكی شارۆكه‌كه له به‌ڕێوه‌بردن و وه‌رگرتنی پۆسته ئیدارییه‌كانی شارۆكه‌كه‌ی خۆیاندا تا به پێوه‌ری دڵگه‌رمی و دڵسۆزییان خزمه‌تی شاره‌كه‌یان بكه‌ن.
بێگومان ڕانیه چ وه‌ك شارۆكه چ وه‌ك دانیشتوان یه‌كێكه له نموونه‌كانی قوربانی، سه‌رجه‌م به‌رپرسه حزبی و حكومییه‌كانی شارۆكه‌كه به‌رپرسیارن له‌و كاره‌ساته‌ی له‌و شارۆكه‌یه‌دا ده‌گوزه‌رێت و كه‌س خۆی لێ ناكاته به‌رپرس. خه‌ڵك بێزار و نائارامن و ده‌یانه‌وێت لانی كه‌می خزمه‌تگوزارییان بگاتێ، ئه‌مه‌ش پێویستی به چاكسازییه‌كی گه‌وره هه‌یه و زۆر قورسه به عه‌قڵی حزبی و ده‌سته‌گه‌ری و باڵباڵانێ و به عه‌قڵی ئه‌و كه‌سانه بكرێت كه نێردراوی حزبین و له خه‌می به‌رك و باخه‌ڵی خۆیاندان. بۆیه پێشبینی زیاتر به‌و لایه‌دایه شارۆكه‌كه وێرانتر ببێت و ده‌سه‌ڵاتی حزب و عه‌شایه‌ری و خاوه‌ن چه‌كداره‌كان له شارۆكه‌كه‌دا به‌سه‌ر خواستی ڕه‌وای دانیشتووانه‌كه‌یدا زیاتر سه‌ركه‌وێت و سنووره‌كه‌ش زیاتر نائارام بێت، ئه‌مه‌ش دیاره له خزمه‌تی چ كه‌سانێكدایه.