(دەستوورناسی)
دەستووری دەوڵەتانی فیدراڵی دەرئەنجامی ویست و ئیرادەی یەكە پێكهێنەرە سیاسییەكانی دەوڵەتەكەیە، لە هەر دەوڵەتێكی فیدراڵی بە ناونیشانێكی دیاریكراو دەناسرێن (هەرێم، كانتۆن، ویلایەت....)، ئەمە یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكییەكان و سیمای دەوڵەتگەلێك وێنا دەكەن كە پێڕەوكاری سیستمی فیدراڵین، لە هەمان كاتدا دەستووری فیدراڵی رێ بە یەكە پێكهێنەرەكان دەدات خاوەندارێتی دەستوورێكی تایبەت بە خۆیان بكەن كە پەیكەربەندی دامەزراوە فەرمانڕەواییەكانی تێدا رێكبخەن، ئەو تایبەتكارییانەی دەكەونە سنووری رێكخستنی دەستوورییانەوه، چوارچێوەی پیادەكردنی بۆ دیاری بكەن.
بەڵام هەرچی پێوەندارە بە كۆی قەوارەی دەوڵەتی فیدراڵی و تایبەتكاری تایبەتمەند بە دەسەڵاتە فیدراڵییەكان و بنەمای هاووڵاتییبوون بەپێی رێكخستنی جۆراوجۆری دەستووری فیدراڵی، پێویست دەكات یەكە پێكهێنەرەكان وابەستەی دەستووری فیدراڵی بن و سنووری رێپێدراویان نەبەزێنن، چوارچێوەی پێگەیان وەك بەشێك لە پێكهێنەری دەوڵەتەكە و بەشداری دەستووری فیدراڵی بپارێزن.
لەم میانەدا مشتومڕی ئەندازە و ئاستی وابەستەیی دەستووری هەرێمی كوردستان (لە ئەگەری ئامادەكردنیدا) بە دەستووری فیدراڵی عێراق، چەند پرسیارێك دەورووژێنێت. لەوانە ئایا لە بنەڕەتدا هەرێمی كوردستان مەرجە لە چوارچێوەی گشتی بنەماكانی دەستووری فیدراڵی عێراقدا رێكخستنی دەستووریی خۆی رەنگڕێژ بكات و دابڕێژێت؟ دەستووری فیدراڵی هێڵی سووری بۆ دەستووری هەرێم نەخشاندووە تا هەرێم خۆی لێ بەدوور بكات؟ ئاخۆ مەرجە سیستمی سیاسی لە هەرێم هاوشێوەی سیستمی بریاردراوی دەستووری عێراق بێت؟ له ئەگەری بەزاندنی تایبەتكاری رێپێدراوی دەستووری لە پرۆسەی دەستوورسازیی هەرێمدا، چاوەڕوانی كاردانەوەی دەسەڵاتی فیدراڵی لە چی ئاستێكدا پێشبینی دەكرێت؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە و چەند ئەگەر و پرسیارێكی تر، لە پۆلێنكارییەكی سێ خاڵیدا ئاشناییەكی كورت و پوخت دەخەینە بەرچاو:
یەكەم/ وابەستەیی راستەوخۆ و روونی دەستووری هەرێم بە دەستووری فیدراڵی: لە دەستووری فیدراڵی عێراقی بەركار (2005) لە چەند وێستگەیەكدا بە روونی و ئاشكرا و راستەوخۆ، دەستووری هەرێمەكان پابەند دەكات بەوەی رێپێدراو نین، نابێت رێكخستنی دەستووریی ناوخۆییان سەر بكێشێت بۆ بەزاندنی ئەو هێڵانە، له حاڵەتی هەر سەركێشییەكی رێكخستنی دەستووری یان پیادەكردنی كردەیی لەوبارەیەوه، پووچەڵبوونی بنەمایی و هەڵوەشاندنەوەی پاشەكی بەدو‌ادا دێت، بە دیاریكراویش لە رێی بڕیارەكانی دادگای باڵای فیدراڵییەوە كە هێزی پابەندی رەهانەبوونی دەرفەتی تانەلێدان لێی، لەخۆ دەگرێت.
دیارترین ئەو بابەتانەی هێڵی سووری تایبەتكاری دەسەڵاتەكانی فیدراڵین
دیارترین ئەو بابەتانەی هێڵی سووری تایبەتكاری دەسەڵاتەكانی فیدراڵین، بریتییە لە ئاماژە پێكراوەكانی ناواخنی مادەی (110) كە خۆی دەبینێتەوە لە (رەنگڕێژكردنی سیاسەتی دەرەوە و نوێنەرایەتی دیپلۆماسی و دانوستان لەبارەی پەیماننامە و رێككەوتنامەكانی نێودەوڵەتی و سیاسەتی قەرزكردنی نێودەوڵەتی. رەنگڕێژكردنی سیاسەتی سەروەری ئابووری و بازرگانی نێودەوڵەتی. دانان و جێبەجێكردنی سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی، لە میانەیدا پێكهێنان و بەڕێوەبردنی هێزە چەكدارەكان بۆ دڵنیاكردنی پاراستن و بەرگریكردن و گرەنتی ئاسایشی سنوورەكانی عێراق. رەنگڕێژكردنی سیاسەتی دارایی و گومرگ و دەركردنی دراو و رێكخستنی سیاسەتی بازرگانی لە رێی سنووری هەرێم و پارێزگەكانی عێراق، دانانی بودجەی گشتی دەوڵەت و رەنگڕێژكردنی سیاسەتی نەختینە و پێكهێنان و بەڕێوەبردنی بانكی ناوەندی، رێكخستنی كاروباری پێوەر و پێوانە و كێشانە. رێكخستنی كاروباری رەگەزنامە و بەرەگەزبوون و نیشتەجێبوون و مافی پەنابەرێتی سیاسی، رێكخستنی سیاسەتی شەپۆلەكانی بەخش و پۆستە، دانانی پڕۆژەی بودجەی گشتی و وەبەرهێنان. پلاندانانی سیاسەتەكانی پێوەندار بە سەرچاوەكانی ئاو لە دەرەوەی عێراق بەپێی یاسا و نەریتە نێودەوڵەتییەكان. ئامار و سەرژمێری گشتی دانیشتووان) بە مانای پێچەوانە، ئەم بابەتانە نابێت لە دەستووری هەرێمدا رێكخستنێكی جیاواز لە رێكخستنی دەستووری فیدراڵی بۆ بكرێت.
دووەم/ وابەستەیی ناڕاستەوخۆی دەستووری هەرێم بە دەستووری فیدراڵی:
جگە لەوەی دەستووری فیدراڵی هەرێمەكانی كۆت كردووە لە رێكخستنی هەر بابەتێك بكەوێتە چوارچێوەی تایبەتكارییە تایبەتمەندەكان بە دەسەڵاتی فیدراڵی ئاماژەپێكراو، لە مادەی (110)ـەدا، هەرێمی كوردستانی لە چوارچێوەی عێراقدا ناساندووە و ددانی پێدا ناوە كە پەیكەربەندی دامەزراوە فەرمانڕەواییەكانی لە دەستووری ناوخۆیی هەرێمدا رێك بخات وەك هەرێمێكی فیدراڵی عێراق، بە مانای لێهەڵهێنجراو هەر دەستەواژەیەك یان بنەمایەكی دەستووری بۆ دەوڵەتی عێراق بە رەهایی پابەندی فەرمانڕەوایی هەبێت و ئاراستەی هاووڵاتی بكرێت، وەك تاك تاكی پێكهێنەری گەلی عێراق هەبێت، ئەوا دەستووری هەرێمیش پێوەی پابەندە و لادان لێی، بە سەرپێچی دەستووری فیدراڵی هەژمار دەكرێت، زیاتر لە چەند مادەی دەستووری ئەم راستییە دووپات لێ دەكەنەوە كە پیادەكردنی تایبەتكاری بەخشراو بە هەرێم، وابەستەی نەبەزاندنی دەستووری فیدراڵییه.
نموونەی ئەم وابەستەییە لە چەندان وێستگەدا دەبینرێت، بەتایبەتی لە كاتێكدا بنەمایەكی دەستووری فیدراڵی گشتگیر بێت بۆ تەواوی عێراق و هەرێمەكانی لێ بەدەر نەبێت، بە نموونە لە مادەی دووەمی دەستووری فیدراڵیدا هاتووە، ئیسلام ئاینی فەرمی دەوڵەتە. كەواتە هیچ هەرێمێك لە رێكخستنی دەستوورییدا رێپێدراو نییە ئاینێكی تر بە فەرمی بناسێنێت جیاواز لە ناوەڕۆكی دەقی ئاماژەپێكراو، لەبەرئەوەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدایە.
بەهەمانشێوه، مادەكانی (14 - 46) كە باس لە ماف و ئازادییە گشتییەكان دەكەن، بۆ تەواوی هاووڵاتی عێراقە بە دانیشتووانی هەرێمیشەوە، ئەم مافە بڕیاردراوە دەستوورییانە بە رێكخستنی دەستووری هەرێمەكان خاڵی نابنەوە، پێویست دەكات پابەندییان پێوە بكرێت لەلایەن یاسادانەری دەستووری هەرێمەكانەوە.
جگە لەوه، چەندان بنەمای دەستووری گشتگیر هەن كە پێوەندارن بە كۆی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری. بە نموونه، لە بواری دادوەریی بەپێی مادەی (95)ی دەستوور، پێكهێنانی دادگای تایبەت یان هەڵاوێرد رێپێدراو نییە. هەروەها لە مادەی (100)ی دەستووردا هاتووە، نابێت هیچ بڕیار و كارێكی كارگێڕی پارێزبەندی دادوەری هەبێت، كەواتە دەستووری هەرێمەكانیش بە ناوەڕۆكی ئەم بنەما دەستوورییانەوە پابەندە.
سێیەم/ رێپێدراویی دەستووری فیدراڵی بە دەستوری هەرێم:
جگە لە دوو پۆلێنكاری ئاماژەپێكراو لە پێشدا، دەستووری هەرێمەكان لە عێراق بوار و مەودایەكی فراوانیان لە بەردەستە، رێپێدراون لە رێكخستنی كاروباری فەرمانڕەوایی و پیادەكردنی بنەمای سەربەخۆیی ناوخۆیی هەرێمی لە چوارچێوەی عێراقدا، رێ دراوە بە رێكخستنی دەستووری و خاوەندارێتی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری، گرتنەبەری هەرچی پێویست بێت بۆ پیادەكردنی ئەو دەسەڵات و تایبەتكارییانەی لە رێی دەستووری فیدراڵییەوە پێیان بەخشراوه، تەنانەت ئەو تایبەتكارییانەی هاوبەشی دەسەڵاتی فیدراڵی تێدا كراوەتە مەرجی رێكخستن و پیادەكردنیان، ئەگەر ناكۆكی و كێشەی لێ پەیدا بێت، ئەوا دەرئەنجامی رەوایەتی لە پێشبوون بۆ پیادەكردنی بۆ هەرێم، یەكلا بووەتەوە.
جگە لەوە، ئەو بنەما دەستوورییانەی تایبەت و پێوەندارن بە دەسەڵاتە فیدراڵییەكان لە فەرمانڕەوایەتیدا، ئەوا مەرج نییە دەستووری هەرێم پێی وابەستە بێت، بۆ نموونە جۆری سیستمی سیاسی و چۆنیەتی دابەشكاری دەسەڵات و پێوەندی نێوان دامەزراوەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری، دابەشكاری پێكهێنەرە ئیدارییەكان و داڕشتنی وردەكاری سیستمی ناناوەندی كارگێڕی، مەرج نییە دەستووری هەرێم بە هەمان ریتم و شێوه، وێنای بكات.