دەستوورناسی..
ئەگەر سادەترین مانای دیموكراتی بریتی بێت لە فەرمانڕەوایی گەل لەلایەن گەلەوە لە رێی دەنگی راستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ، ئەوا سیستمە سیاسییە فەمانڕەواییە نوێنەرایەتییەكان، هاوتەریب لەگەڵ سیستمە جیاوازە پێڕەوكراوەكانی هەڵبژاردن، وردەكاری و كردەیی فەرمانڕەوایی گەل و دیاریكردنی زۆرینەیەكی شایستە بۆ بەڕێوەبردن و گرتنەدەستی دەسەڵات، دەرئەنجامی هاوشێوە و وەكیەكی ئەزموونی دەوڵەتانمان پێشان نادەن.
بۆ نموونە لە سیستمی سەرۆكایەتیدا بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی دەوڵەت كە لە هەمان كاتدا سەرۆك و فەرمانڕەوای كردەییشه، پێویستی بە دەنگی زۆرینەیەكی جیاواز هەیە لەوەی لە سیستمی پەرلەمانیدا لە میانەی متمانەدان بۆ حكوومەت دروست دەكات. بە هەمانشێوەش سیستمی هەڵبژاردن و دیاریكردنی رێژەی دەنگدان بۆ متمانەدان بە حكوومەت لە دەستووردا، رێكخستنێكی هاوشێوەی جێگیر بەدی ناكەین كە دەوڵەتان پێڕەوكاری بن و پابەندبن پێی.
لەم میانەدا و لە تێڕوانیمان بۆ رێكخستنی دەستووریی بەركار لە عێراق (2005) و لە چوارچێوەی سیستمی پەرلەمانیدا، ئەوەی بەدی دەكرێت پێكهێنانی حكوومەت (ئەنجوومەنی وەزیران) ئەو بەشەی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە كە بەكردەیی ئەركی داڕشتنی سیاسەتی گشتی دەوڵەت و بەجێگەیاندنی تایبەتكارییە جێبەجێكارییەكانی لە ئەستۆدایە، بۆیە پێویستی بە متمانەی نوێنەرانی گەل هەیە وەك پاڵپشتییەك بۆ فەراهەمكردنی ویست و خواستییان لەسەر ئاستی باڵا بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت، بەڵام بەهۆی پێرەوكردنی جۆرێك لە سیستمی هەڵبژاردن و دابەشبوونی پێكهاتەیی عێراق، هیچ كات پارتێكی سیاسیی بە تەنیا یان لە هاوپەیمانییەكی هەڵبژاردندا، توانای بەدەستهێنانی زۆرینەی كورسییەكانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی نەبووە.
كاتێك یاسادانەری دەستووریش لە پێش متمانەپێدانی زۆرینەی پەرلەمان كە بە زۆرینەی رەها دیاری كردووە و دەكاتە دەنگی زیاتر لە نیوەی ژمارەی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیران، وێستگەیەكی تری ئاڵۆزی كردەیی ئاماژە پێ كردووە كە راسپاردنی پاڵێوراوی فراكسیۆنی زۆرینەی پەرلەمانییە بۆ پێكهێنانی حكوومەت لەلایەن سەرۆكی كۆمارەوە.
ئەم وێستگەیە لە پرۆسەی پێكهێنانی حكوومەت لە پاش هەڵبژاردنی هەر خولێكی پەرلەمانی عێراق، لە دوای بەركاربوونی دەستووری 2005 خاڵی ترازانی هاوپەیمانان و یەكگرتنی نەیاران و دەستێوەردانی دەرەكی و خستنەڕووی هێزی جەماوەری و دیپلۆماسی هێناوەتە كایەوە، جگەلەوەی كێشە و ململانێی دەستووری و دواجار بڕیاری كۆتایی دادگای باڵای فیدراڵی لێ كەوتووەتەوە.
بۆ ئەم مەبەستە چەند سەرنج و روونكردنەوەیەكی دروستی لێكدانەوەی دەقە دەستوورییەكان، بڕیارەكانی دادگای باڵای فیدراڵی و یاسای هەڵبژاردن لە دوو تەوەردا دەخەینەروو:
یەكەم: مانای چمكی فراكسیۆنی زۆرینەی پەرلەمانی: بەپێی دەستووری عێراق بۆ پێكهێنانی حكوومەت (ئەنجوومەنی وەزیران)، پێویستە پاڵێوڕاوێك لەلایەن سەرۆكی كۆمارەوە دیاری بكرێت بۆ متمانەدان پێی لەلایەن ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە، بەڵام سەرۆكی كۆمار دەستی واڵا نییە لە راسپاردن بۆ ئەم مەبەستە، بەڵكو پێویستە لە چاوەڕوانی یەكلاكردنەوەی فراكسیۆنی زۆرینەی پەرلەمانی بێت، دەقی دەستووریش لە مادەی (76)دا بەم شێوەیە هاتووە: (یكلف رئیس الجمهوریە مرشح الكتلە النیابیە اڵاكپر عددا بتشكیل مجلس الوزراو ــ سەرۆكی كۆمار پاڵێوراوی گەورەترین ژمارەی فراكسیۆنی پەرلەمانی رادەسپێرێت بۆ پێكهێنانی ئەنجوومەنی وەزیران) .
لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران لە ساڵی (2010)دا، لێكدانەوەی ئەم بڕگە دەستوورییە هەستیارە یەكلاكەرەوەیە، لە رووی كردەییەوە بۆ دیاریكردنی شوناسی فەرمانڕەوایی عێراق بۆ ماوەی چوار ساڵ بووە جێی ململانێی نێوان دوو گەورەترین هێزی سیاسی لە عێراق، یەكەمیان لیستی (عێراقیە) بە سەرۆكایەتیی ئەیاد عەلاوی كە خاوەنی زۆرترین كورسیی براوەی هەڵبژاردن بوو (91 كورسی)، دووەمیان لیستی (دەوڵەتی یاسا) بە سەرۆكایەتی نووری مالیكی كە خاوەنی (89 كورسی) براوەی هەڵبژاردن و زیاتر لە (140 كورسی) پاڵپشتیكاری پاش پێكهێنانی هاوپەیمانی شیعە لە ناو پەرلەماندا.
ئەوەی جێی ململانێ بوو دیاریكردنی مانای فراكسیۆنی زۆرینه بوو، ئایا بریتییە لە زۆرینەی براوەی هەڵبژاردن یان زۆرینەی پەرلەمانی لە پاش هەڵبژاردن؟ كە دەكرێت لە رێی هاوپەیمانی لە ناو هۆڵێ ئەنجوومەنی پەرلەمان پێكبهێنرێت.
دادگای باڵای فیدراڵی ئەم بابەتەی یەكلا كردەوە لە بەرژەوەندیی لیستی هاوپەیمانی شیعە بە بڕیاری ژمارە (25/إتحادیە/2010) لە رێكەوتی (25/3/2010)، بە شێوەیەك هەردوو ئەگەری لەبەرچاو گرت و كاری پێ كرد، مانای فراكسیۆنی زۆرینە بۆ پێكهێنانی حكوومەتی دیاری كرد بەوەی كە ئەو لیستەی لە هەڵبژاردن زۆرترین دەنگی بەدەست هێناوە، یان ئەو فراكسیۆنەی لە ناو پەرلەمان لە پاش دانیشتنی یەكەم، لەرێی هاوپەیمانییەوە زۆرینەی كورسیی پەرلەمانی پێكدێنێت.
كەواتە تا ئەم ساتە بەپێی دەقی دەستووری راڤەكراو لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵی بێت، لیستی سەدر كە زیاتر لە 70 كورسیی پەرلەمانی بەدەست هێناوە لە هەڵبژاردنەكاندا و خاوەنی زۆرترین ژمارەیە، بە لیستی شایستە بۆ پاڵاوتنی ناوی راسپێدراو بۆ سەرۆك وەزیران هەژمار دەكرێت، بەڵام لە ئەگەری دروستكردنی هەر هاوپەیمانیەتییەك لە پاش دانیشتنی یەكەمی ئەنجوومەنی نوێنەران و هەڵبژاردنی سەرۆك و دوو جێگری سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی كۆمار، ژمارەی زۆرتر بێت لە لیستی سەدر، ئەوا دەبنە فراكسیۆنی زۆرینە بۆ پێكهێنانی حكوومەت.
بەڵام دەبێ ئەوەش له بیر نەكرێت، لە پاش دووبارە پێكهێنانەوەی پێكهاتەی ئەندامانی دادگای باڵای فیدراڵی، چەند بڕیارێكی پاشگەزبوونەوەی هەیە، بۆیە دەكرێ بە دوور نەزانرێت لە ورووژاندنی ئەم بابەتە، دادگای باڵا لە بۆچوونی پێشووی پاشگەز بێتەوە و بەئاراستەیەكی تر بڕیار بدات.
دووەم: یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و دیاریكردنی براوەی هەڵبژاردن:
بەمەبەستی دووركەتنەوە لە ئەگەری دووبارەبوونەوەی ململانێكانی پێوەندار بە پێكهێنانی حكوومەت و دروستكردنی فراكسیۆن و بەرەی هاوپەیمانی، بەمەبەستی گۆڕینی نەخشەی وێناكراوی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان، یاسای هەڵبژادنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی (2020) لە مادەی (45)دا، رێگری دەكات لە هەر نوێنەرێكی هەڵبژێراو یان حزبێك یان فراكسیۆنێك كە لە چوارچێوەی لیستێكی سیاسیی لە هەڵبژاردن خۆی تۆمار كردووە، پاشان ئەندامێتی بگوازێتەوە بۆ ناو هاوپەیمانەتییەك یان حزبێك یان فراكسیۆنێك یان لیستێكی تر، تا حكوومەت پێكدەهێنرێت. بەڵام لە هەمان كاتدا رێی داوە بە تەواوی لیستە تۆماركراوەكە لەگەڵ لیستێكی تری تۆماركراو هاوپەیمانێتی پێكبهێنن.
كەواتە بە هەمانشێوەی لێكدانەوەی دەقی دەستووری و بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، تا ئەم ساتە لیستی سەدر زۆرینەی پەرلەمانی شایستەن بۆ دیاریكردنی پاڵێوراوی پێكهێنانی حكوومەت، هیچ لایەنێك ناتوانێ ژمارەی كورسییەكانی لە بەرانبەر لیستی سەدر زیاد بكات بە هێنانەوەی یان راكێشانی ئەندامانی لیستەكانی تر بۆ فراكسیۆنێكی دیاریكراو.
پێویست دەكات ئەزموونی كردەیی عێراق كە نزیكترین ئەزموونی پیادەكراوی واقیعی حاڵی فەرمانڕەواییە لە هەرێم، بەهەند وەربگیرێت
بەڵام ئەم یاسایە دەرچەیەكی هێشتووەتەوە كە ئەگەری بەدیهێنانی هەیە، ئەویش لە كۆتایی مادەی ئاماژەپێكراودا هاتووە، رێپێدراوە لیستێك بەشداری هەڵبژاردنی كردبێت، بەتەواوی لیستەكە لەگەڵ لیستێكی تری تۆماركراو لە هەڵبژاردن یەكبگرن، هەردووكیان بوونی پێشوویان وەك لیستێكی هەڵبژاردن بتوێننەوە و لە هاوپەیمانیەتییەكی نوێیدا و بە فراكسیۆنێكی نوێ، بچنە ناو هۆڵی ئەنجوومەنی نوێنەران. ئەگەر لە رووی ژمارەوە زۆرتر بوون لە لیستی سەدر، ئەوكات وەسفی لیستی سەدر بە زۆرینە جێلەق دەبێت، ناچار دەبێت بە داواكاری راڤەكاری دەستووری لە دادگای باڵای فیدراڵی، لە چاوەڕوانی بڕیاری یەكلاكردنەوەدا دەبێت. هەڵبەتە وەك پێشتر ئاماژەمان پێ كرد، ئەگەری گۆڕانكاری لە بۆچوونی دادگای باڵای فیدراڵیش بەدوور ناگیرێت.
لەبارەی یاسادانەری دەستووری لە هەرێمی كوردستان، پێویست دەكات ئەزموونی كردەیی عێراق كە نزیكترین ئەزموونی پیادەكراوی واقیعی حاڵی فەرمانڕەواییە لە هەرێم، بەهەند وەربگیرێت و هەرچی كێشەی داڕشتن و ئەندازەسازی دەستووریی هەیە، لە بەرچاو بگرێت و خۆی بەدوور بخات لە هێشتنەوەی ئەو بۆشایی و كەلێنانەی ئەگەری دروستكردنی كێشە و ململانێی لە پرۆسەی حوكمڕانی هەیە.
ئەوەی لە هەرێمی كوردستان بەركار و پیادە كراوە لەم بوارەدا، خۆی دەبینێتەوە لە چوارچێوەی یاسایی رێكخەری هەردوو بەشی پێكهێنەری دەسەڵاتی جێبەجێكردن كە كرۆكی پرۆسەكەی بۆ پێكهێنانی حكوومەت بەم شێوەیە دیاری كردووە:
لە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كورسدتان ژمارە (1) ساڵی 2005ی هەمواركراو، ئەركی راسپاردنی پێكهێنەری حكوومەت لەسەر سەرۆكی باڵای دەسەڵاتی جێبەجێكردنە كە سەرۆكی هەرێمی كوردستانە لە هەمان كاتدا، بەدیاریكراوی لە بڕگەی (دوازدەم) لە مادەی (دەیەم) لە چوارچێوەی ئەرك و فەرمانەكانی سەرۆكی هەرێمدا هاتووە: (پاش ناونانی لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، كاندید بۆ سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران رادەسپێرێت بۆ پێكهێنانی كابینەی وەزاری لە ماوەیەكدا كە لە 30 رۆژ تێپەڕ نەكات).
كەواتە ئەركی یەكلاكردنەوە و تەنانەت ئاماژەكردن و دیاریكردنی لایەنی تایبەتكار، بە زۆرینەی پەرلەمانی لەم یاسایە دوور خراوەتەوە، لە ئەستۆی سەرۆكی هەرێم و ئاراستەی پەرلەمانی كردووە.
لە یاسای ئەنجوومەنی وەزیرانی ژمارە (3)ی ساڵی 1992ی هەمواركراویشدا، ئاماژەیەكی روونی یەكلاكەرەوە بۆ ئەم بابەتە بەدی ناكرێت. لەبەرئەوە پێویست دەكات نەخشەڕێی دەستووریی بۆ وێستگە و قۆناغەكانی پاش هەڵبژاردن، تا دەستبەكاربوون و لەخۆگرتنی تەواوی ئەگەرەكان، لە رێكخستنی دەستووریی لە هەرێمی كوردستان، وێنا بكرێت و بوار بۆ لێكدانەوە و وردەكاریی زیاد لە پێویست نەدات.