ساڵی ٢٠٢٠ به‌گشتی ساڵێكی سه‌خت بوو بۆ مرۆڤایه‌تی. كۆرۆنا ڤایرۆس بووه سه‌ربار بۆ موسیبه‌ته‌كانی سیستمی سه‌رمایه‌داری، كه ژیان و گوزه‌رانی چینی كرێكار و جه‌ماوه‌ری بێبه‌شی جیهانی رووبه‌ڕووی سه‌ختییه‌كی زۆر كرده‌وه. به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ژیانی ئاسایی له‌به‌ریه‌ك ترازاند. كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ژیان له‌ناو ماڵ، ده‌ره‌وه و شوێنی كار، خوێندنگه و كۆمه‌ڵگه به‌جێهێشت. ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌خزمه‌تگوزارییه گشتی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی قورس كرد. دیاره ئاستی كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م دۆخه‌ش جۆراوجۆر و له كه‌سێكه‌وه بۆ كه‌سێك و له ژنه‌وه بۆ پیاو جیاوازی هه‌بوو.
ساڵی ٢٠٢٠ بڕیار بوو ساڵێكی چاره‌نووسساز بێت بۆ بزووتنه‌وه‌ی یه‌كسانی ژن و پیاو به‌پێی به‌رنامه‌ی كاری په‌كین* و بڕیاری ١٣٢٥ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانی ساڵی ٢٠٠٠، كه یه‌كه‌مین به‌ڵگه‌نامه‌ی فه‌رمی یاسایی بوو له ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش ده‌رچووبێت بۆ گه‌شه‌كردنی مافه‌كانی ژنان و پرسه‌كانی ئاسایش و ئارامی، به‌ڵام كۆرۆنا ده‌ستكه‌وته‌كانی ئه‌و ٢٠ ساڵه‌ی پێشووشی خسته مه‌ترسییه‌وه.
په‌تاكانی پێشووی وه‌ك ئایدز و سارس و ئه‌نفله‌وه‌نزای به‌راز و ئیبۆلاش، ده‌ریانخستووه كه زۆرترین ئه‌وانه‌ی به‌ركه‌وته‌ی ئاكامه‌كانی ئه‌و به‌ڵایه‌ن له وڵات و كۆمه‌ڵگه جۆراوجۆره‌كان، ژنانن. كۆرۆنا ڤایرۆس جارێكی تر ئه‌و راستییه‌ی پێشان دایه‌وه كه نایه‌كسانی نێوان نێرینه و مێینه و سته‌می سه‌ر ژنان له‌كاتی په‌تا و قه‌یرانه جۆراوجۆره‌كاندا، به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كجار زۆر زیاد ده‌كات.
گرنگه ئاكامه‌كانی ئه‌و په‌تایه بزانین كه چین و چۆن له بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و ته‌ندروستی و ئابووری، به‌پێی ستراتیجی كۆمه‌ڵه‌ی بانكی نێوده‌وڵه‌تی؛ كاریگه‌ری له‌سه‌ر یه‌كسانی نێوان ژن و پیاو له‌سه‌ر ئه‌م لایه‌نانه داده‌نێت:
١- هه‌لومه‌رجی ئابووری و سه‌رچاوه‌كان (الموارد).
٢- توانای ته‌ندروستی و په‌روه‌رده و فێربوون.
٣-پشتبه‌ستن به خۆ و سه‌ربه‌خۆیی بوون ( استقلالیه).
١-كاریگه‌ریه ئابوورییه‌كانی كۆرۆنا:
• له سه‌رانسه‌ری دنیادا ژن و پیاو له پیشه‌سازی جۆراوجۆر كار ده‌كه‌ن. ئه‌و ژنانه‌ی له كه‌رته‌كانی خزمه‌تگوزاری كاریان كردووه به‌توندی به‌ركه‌وتوون. به‌نموونه: كه‌رتی ته‌ندروستی، فه‌رمانبه‌رانی پێشوازی، چاودێری ناوخۆ و خزمه‌تگوزاری فڕۆكه (مچیفات)، چێشتخانه‌كان، ساڵۆنی قژبڕین و ئارایشگاكان، كرێكاری ناوماڵ... تاد. له هه‌ندێك بواری پیشه‌سازی كه ژن له به‌رهه‌مێنانیاندا ڕۆڵی زۆرتریان هه‌یه وه‌ك: نیوه‌ی ژنانی به‌نگلادیش له كه‌رتی چنین و پیشه‌سازی دروستكردنی جلوبه‌رگ كار ده‌كه‌ن. به‌ملیۆنان له‌و ژنانه نێراونه‌ته ماڵه‌وه و بێكار كراون و به‌هۆی كۆرۆناوه بێ مووچه‌ن. له ئه‌مه‌ریكا پتر له ٤٠ ملیۆن كار له ده‌ست دراوه و ٦٠٪ یان ژنان كاریان تێدا كردووه(The Institute for Womens Policy Research )له به‌ریتانیا ڕێژه‌ی ئه‌و كارانه‌ی له ده‌ست دراون، ژنان ١٧٪ی ئه‌و كارانه‌یان له‌ده‌ست داوه له به‌رانبه‌ر ١٣٪ی پیاوان (ڕۆیته‌ر).
• خاڵێكی تر كه پێویست ده‌كات ئاماژه‌ی پێ بدرێت، به‌تایبه‌ت له وڵاته هه‌ژاره‌كان كه به‌وڵاته داهات كه‌مه‌كان ناوزه‌د ده‌كرێن. ژماره‌یه‌كی زۆری ژنان كاری نافه‌رمی ده‌كه‌ن. له ئه‌نجامدا نه‌خشه‌ی پارێزبه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی (الحمایه الاجتماعیه) له شێوه‌ی بیمه‌ی بێكاری نایانگرێته‌وه. به‌نموونه له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كاندا ڕێژه‌ی ٦١.٨٪ ژنان به‌نافه‌رمی كار ده‌كه‌ن.
• به‌هۆكاری ئه‌وه‌ی مردنی پیاوان زیاتره له ژنان به‌هۆی كۆرۆناوه (٢.٨٪ پیاوان ده‌مرن، ١.٧٪ژنان ده‌مرن). ژنانی ناچار كردووه هه‌وڵی زۆرتر بده‌ن بۆ پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی خێزانه‌كانیان و داهاتێك به‌ده‌ست بێنن.
• له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كاندا كه له یاسادا وا دانراوه، پیاوان سه‌رچاوه‌ی داهاتن. بۆیه ئه‌و خێزانانه‌ی كه ژنه‌كان سه‌رچاوه‌ی داهاتن، ڕه‌نگه ڕووبه‌ڕووی هه‌ژاری زیاتر ببنه‌وه.
• ژنانی په‌نابه‌ری كار، وه‌ك كاری خزمه‌تگوزارییه‌كانی ماڵان. له كاتی ئه‌و په‌تایه‌دا هه‌لومه‌رجی سه‌فه‌ر و كار و پاره‌ناردنه‌وه بۆ خێزانه‌كانیان، كێشه‌ی گه‌وره‌ی تێده‌كه‌وێت و ئه‌وه‌ش هه‌ر به‌سه‌ر ژناندا ده‌شكێته‌وه.
• به‌هۆی په‌تای كۆرۆناوه، ڕه‌نگه وڵاتانی عه‌ره‌بی ڕووبه‌ڕووی له‌ده‌ستدانی ملیۆنێك و ٧٠٠ فه‌رمانبه‌ر ببنه‌وه كه ٧٠٠ هه‌زار وه‌زیفه‌یان ژنانن. له‌كاتێكدا به‌شداری ژنان خۆی كه‌مه و بێكارییه‌كانی زۆر له‌ناو ژناندا هه‌یه كه له ساڵی ٢٠١٩دا گه‌یشته ١٩٪ و بۆ پیاوان گه‌یشته ٨٪. ٠
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی پێش كۆرۆنا ژنان كه‌متر به‌شداریی كاریان كردووه و سه‌رچاوه‌ی په‌یداكردنی داهات بوون، هه‌روه‌ها ڕێژه‌ی كرێی ژنان له‌چاو پیاوان كه‌متر بوو. به‌هۆی ئه‌م په‌تایه‌وه ڕه‌نگه ئه‌و ژنانه‌ی كاریان له‌ده‌ست داوه، به‌زه‌حمه‌تتر له پیاوان دووباره بگه‌ڕێنه‌وه سه‌ر كاری پێشوویان.
٢-كاریگه‌رییه كۆمه‌ڵایه‌تی و ته‌ندروستییه‌كانی كۆرۆنا بۆ سه‌ر ژنان:
پرسێكی تری گرنگی په‌تای كۆرۆنا ئه‌وه‌بوو كه توندوتیژیی خێزانی زیاتر كرد، ئه‌وه‌ش به‌هۆكاری نه‌چوونه ده‌ره‌وه و داخستنی شوێنه گشتییه‌كان (كه‌ره‌نتین). به‌تایبه‌ت له وڵاته دواكه‌وتووه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوین و وڵاته عه‌ره‌بی و ئیسلامییه‌كان و وڵاته هه‌ژاره‌كان. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ژنان به‌هۆكاری كولتوور و هه‌لومه‌رجی ناله‌باری ئابووری و جه‌نگ و نائارامی سیاسی پێش كۆرۆنا، له‌و وڵاتانه گیرۆده‌ی توندوتیژی ده‌بوونه‌وه. هه‌لومه‌رجی كۆرۆنا كه‌شوهه‌وایه‌كی ناله‌بارتری ڕه‌خساند له‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی توندوتیژییان له به‌رانبه‌ریان به‌كار ده‌هێنا، له ماوه‌ی مانه‌وه له ماڵ و نه‌چوونه سه‌ر كار، ته‌واوی شه‌و و ڕۆژ ده‌بوو به‌یه‌كه‌وه‌بن، به ده‌روونێكی نائارامی زیاتره‌وه ڕووبه‌ڕووی توندوتیژی زیاتر ده‌بوونه‌وه. ته‌نانه‌ت به‌پێی ئاماره‌كان توندوتیژی دوو به‌رانبه‌ر و زیاتر بووه‌ته‌وه.
به‌پێی لێكۆڵینه‌وه‌كان، له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كان ژماره‌ی پێوه‌ندییه‌كانی ژنان به هێڵی ته‌له‌فۆنی یارمه‌تی و گه‌رم ٦٠٪ زیادی كردووه له چاو ساڵی ٢٠١٩. ته‌نانه‌ت پێوه‌ندییه ته‌له‌فۆنییه‌كان به‌ته‌نیا داوای كۆمه‌ك و هاوكاری ناكه‌ن، به‌ڵكو داوای به‌هاناوه‌چوونیان ده‌كرێت له هه‌ڕه‌شه‌ی كوشتنی خۆی و منداڵه‌كان. ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هاوكاری نه‌كردنی حكوومه‌ته‌كان له‌لایه‌نی دارایی، ئه‌مه‌ش فشاری زۆرتر ده‌خاته سه‌ر حاڵه‌تی ده‌روونی پیاوان. به‌نموونه له تونس توندوتیژی پێنج به‌رانبه‌ر زیادی كردووه. له عێراق ته‌نانه‌ت ژنێك دوای تووشبوونی به‌كۆرۆنا و گه‌ڕانه‌وه‌ی له نه‌خۆشخانه، هاوسه‌ره‌كه‌ی ڕێی پێ نه‌داوه بگه‌ڕێته‌وه ماڵه‌وه و لێی جیا بووه‌ته‌وه. ته‌نانه‌ت هه‌ندێك خێزان پێیان شه‌رمه ئه‌گه‌ر كچه‌كانیان تووشی ئه‌و ڤایرۆسه ببن، چونكه ئه‌وه كار ده‌كاته سه‌ر دواڕۆژی هاوسه‌رگیری، وه‌ك پرسێكی شه‌ره‌ف هه‌ڵسوكه‌وتی له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن، به‌وجۆره ئه‌و كچانه ده‌كه‌ونه حاڵه‌تی ده‌روونی زۆر خراپه‌وه. له وڵاتانی پێشكه‌وتووی وه‌ك فڕه‌نسا به‌نموونه له ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌كی داخستنی شوێنه گشتییه‌كان، توندوتیژی خێزانی به‌رز بووه‌وه بۆ ٣٢٪.
له‌لایه‌كی تره‌وه دابه‌شبوونی نایه‌كسان هه‌یه له به‌ڕێوه‌بردنی خێزان له نێوان ژن و پیاو له‌كاتی ئاساییدا. ئه‌وه‌ش به‌هۆی داونه‌ریت و یاسای دژه‌ژنی دواكه‌وتووانه به‌گشتی و كۆمه‌ڵگه ڕۆژهه‌ڵاتییه‌كان به‌تایبه‌تی. به‌هۆی داخستنی خوێندنگه‌كان و جیاكردنه‌وه‌ی به‌ساڵاچووان و زیادبوونی ژماره‌ی نه‌خۆش له خێزانه‌كاندا، به‌رپرسیاریه‌تی ژنان زۆر زیاتر ده‌بێت. ئه‌م هه‌لومه‌رجه‌ش مه‌سه‌له‌یه‌كی ترسناكی دروست كردووه له گوشار خستنه‌سه‌ر ژنان له سه‌رانسه‌ری دنیا.
هه‌روه‌ها زۆربه‌ی كاری ناوماڵ كه بێ به‌رانبه‌ره، زۆرتر ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی ژنان و كچان له هه‌موو دنیا، به‌جۆرێك ٧٦.٢٪ی كار به‌پێی ئاماری فه‌رمی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی ژنان، واته نزیك به سێ ئه‌وه‌نده‌ی پیاوان، ئه‌م ژماره‌یه له وڵاتانی ئاسیا و ئۆقیانووسی ئارام به‌رز ده‌بێته‌وه بۆ ٨٠٪. به‌مشێوه‌یه كه چاودێری نه‌خۆش له ماڵه‌وه ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی ژنان، ئه‌مه‌ش هۆكاره به‌تووشبوونی زیاتری ژنان به ڤایرۆسی كۆرۆنا. له كاتێكدا ژنان له‌و شوێنانه‌ی هێڵی پێشه‌وه كار ده‌كه‌ن وه‌ك مامۆستا و كارگوزاری ناو فڕۆكه‌كان و شوێنه خزمه‌تگوزارییه‌كان ...تاد.
( له‌سه‌ر ئاستی دنیا ٨٨٪ی ژنان ئه‌و كارانه‌ی هێڵی پێشه‌وه ده‌كه‌ن، ٦٩٪ پسپۆڕی ته‌ندروستین). به‌نموونه ئه‌و ژنانه‌ی له ئیسپانیا له‌كه‌رتی ته‌ندروستی تووشی نه‌خۆشییه‌كه بوون، ده‌گاته ٨.٧١٪ به‌رانبه‌ر ٢.٢٨٪ پیاوان) و ئه‌و شوێنانه‌ن كه زۆرتر نه‌خۆشییه‌كه‌ی تێدا بڵاوه و تووشی ده‌بن. له ماڵیشه‌وه دیسانه‌وه ژنان ئه‌ركی چاودێری زیاتریان له ئه‌ستۆیه. كاتێكیش ڤایرۆسه‌كه ده‌بێته هۆی داخستنی خوێندنگه‌كان و قه‌ده‌غه‌كردنی گه‌شت و هاتوچۆ، خزم و به‌ساڵاچووانیش تووشی نه‌خۆشییه‌كه ده‌بن، دووباره ئه‌ركی ژنان زیاد ده‌كات و ده‌بێت زیاتر ئه‌رك بكێشن. ته‌نانه‌ت ئه‌و ژنانه‌ی به‌نموونه له كه‌رتی ته‌ندروستی كار ده‌كه‌ن كه دیاره زۆریان ئه‌ركی چاودێری خێزان و منداڵیان له‌سه‌ره، له ترسی له‌ده‌ستدانی كاره‌كه‌یان په‌نا ده‌به‌ن بۆ په‌یداكردنی دایه‌نگه و شوێنێك كه منداڵه‌كانیان لێ دابنێن له‌كاتی داخستنی خوێندنگه‌كان.
له‌كاتی بوونی هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی وه‌ك جه‌نگ و په‌تا، ژنان زیاتر تووشی دڵه‌ڕاوكێ و ناجێگیری ده‌روونی ده‌بنه‌وه، به‌هۆی په‌رۆشی زۆریان بۆ پاراستن و چاودێریكردنی خێزان و منداڵه‌كان به‌تایبه‌ت.
له ئه‌نجامی سه‌پاندنی قه‌ده‌غه‌ی هاتوچۆ به‌هۆی ئه‌م ڤایرۆسه‌وه، ژنان به‌گشتی و ژنانی دووگیان دووچاری ئاسته‌نگی گه‌وره‌ی ته‌ندروستی ده‌بنه‌وه، ئه‌ویش به‌هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی خزمه‌تگوزارییه ته‌ندروستییه‌كان و سنوورداركردنی خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی و گواستنه‌وه و ده‌ستڕاگه‌یشتن به نه‌خۆشخانه و شوێنی چاره‌سه‌ر و چاودێری ژنانی دووگیان. هه‌روه‌ها تووشبوونی ژنانی دووگیان به خه‌مۆكی زیاتر به‌هۆی ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ی ڤایرۆسه‌كه هێناویه‌ته پێش، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری خراپی ده‌بێت به‌سه‌ر كۆرپه‌كه.
له كۆتادا ئه‌گه‌ر سه‌یری وێنا گشتییه‌كه‌ی ئاكامه‌كانی ئه‌م په‌تایه به‌سه‌ر مرۆڤایه‌تی به‌گشتی و به‌سه‌ر ژنان به‌تایبه‌ت بكرێت، ئه‌وا بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌و په‌تایه بزووتنه‌وه‌ی ژنان بۆ گه‌یشتن به‌مافه‌كانیان و یه‌كسانی له ماف له‌گه‌ڵ پیاوان، هێنده‌ی تر ئه‌ركی گران كردوون و كۆرۆنا ئاسته‌نگه‌كان و كێشه‌كانی زیاتر و قووڵتر كردووه‌ته‌وه.
به‌ڵام ئه‌م په‌تایه كۆمه‌ڵگه‌ی به‌گشتی ڕاچڵه‌كاند، فشارێكی گه‌وره‌ی هێنا بۆ زیاتر بیركردنه‌وه‌ی خه‌ڵك به‌گشتی بۆ ئه‌و نابه‌رابه‌ری و كاره دژه ئینسانییه ڕۆژانه‌یه‌ی سیستمی سه‌رمایه‌داریی به‌گشتی ده‌یكات. ئه‌و كه‌مته‌رخه‌مییانه‌ی مه‌یدانه‌كانی ته‌ندروستی و په‌روه‌رده و خزمه‌تگوزارییه گشتییه‌كانی به‌ته‌واوی ڕێسوا كرد، بۆیه بڕوام وایه سه‌ره‌ڕای ئه‌و ئاسته‌نگانه‌ی ئه‌و په‌تایه هێناویه‌ته پێشه‌وه، له به‌رانبه‌ردا بزووتنه‌وه ئینسانی و یه‌كسانیخوازه‌كانیشی وشیارتر و به‌ئاگاتر هێنایه‌وه و شه‌رمه‌زاری و ڕێسوایی و ڕۆڵی وێرانكاری ئه‌م سیستمه‌ی به‌ته‌واوی ئاشكرا كرد.
خشته‌ی ئاماری ژنان له‌چاو پیاوان له‌و شوێنانه‌ی له هێڵی پێشه‌وه كار ده‌كه‌ن.
پیاوانژنانجۆری كاره‌كان
١٢٪٨٨٪ كرێكارانی خزمه‌تگوزای كه‌سی( شه‌خسی)
٢٤٪٧٦٪پسپۆڕی یارمه‌تیده‌ر له‌بواری ته‌ندروستی
٢٦٪٧٤٪كرێكارانی پاككردنه‌وه و یارمه‌تیده‌ر
٣١٪٦٩٪پسپۆڕی ته‌ندروستی
٤٠٪٦٠٪ئاماده‌كردنی خۆراك و یارمه‌تیده‌ر
٤٩٪٥١٪كرێكارانی فرۆشیار( Cashier)
٤٩٪٥١٪پیشه‌سازی خواردن و خۆراك
٨٣٪١٧٪پیشه‌سازی بیناسازی و گواستنه‌وه
٨٤٪١٦٪كرێكارانی پاسه‌وانی
٩١٪٨-٩٪هێزی چه‌كدار
*كۆبوونه‌وه‌ی په‌كین (چین) له ئه‌یلوولی ١٩٩٥، یادی ٥٠ ساڵه‌ی دامه‌زراندنی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، به‌و بۆنه‌وه‌ی له‌لایه‌ن چه‌ند وڵاتێكه‌وه به‌رنامه‌كارێك بۆ به‌دیهاتنی ئامانجه‌كانی یه‌كسانی و گه‌شه‌پێدان و ئاسایش بۆ هه‌موو ژنان له سه‌انسه‌ری دنیا و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو مرۆڤایه‌تی پێشكه‌ش كرا، له ساڵی ٢٠٠٠ بوو به بڕیاری ١٣٢٥ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان.
سه‌رچاوه‌كان:
١- ویكه‌پیدیا
٢- https://www.aljazeera.net/news/women/2020/5/2( سایتی الجزیره)
٣- نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان https://www.un.org/.../put-women-and-girls-centre-efforts...
سه‌ره‌تای ئاداری ٢٠٢١