دەشێت ئێمە لە ڕووبەڕووبوونەوەمان لەگەڵ هەر دەقێك، چاوەڕوانی شتی زۆرتر لەوەی لێ بكەین كە تێیدا "رووی" داوە، چاوەڕوانی ناكۆتایی و چێژبەخشی زۆرتر لەو سامان و مێژینە دەقییەی لێ بكەین كە وەك مرۆڤ تا ئێستە خوێندوومانە و ناسیومانە.
خوێندنەوەی هەر دەقێك لەناو ئەو "زمان"ـەدا لەسەر چەند خاڵی گشتیی ئیش دەكات.
یەكەمیان، دەق لەسەر ئیمكان و "شیمان"ـەدا مانادۆزیی و زاوزێ دەكات.
دووەم، ئەوەی كە ژێرخانی زمانی ئەو دەقە ئاسۆیەكی هەیە و لەسەر ئەو ئاسۆیەیە ئێمە تیشكە تازە و تراشدراوەكانی مانامان بۆ دەردەكەوێت. واتە باسكردن لە خاڵی سەركەوتنی هەر دەقێك بەبێ لەبەرچاوگرتنی سەربوردەی زمانی دەقەكە (بۆ نموونە ژانێرێك بە ناوی ڕۆمان) لۆجیكی نییە.
سێیەم هیچ دەقێك لە پلەی تەواو و بە تەنیایی "دەق" نییە، بەڵكو وەك پاژێك لە كۆمایەكی ئەزموونە دەقئاوییەكانی ناو ئەو زمانەیە... ئەویش ئەزموونێكە و لە چركەساتێكی بوونی خۆیدا خۆی گێڕاوەتەوە. لێرەدا هەرچەندە ئەو دەقە توانیبێتی لە ئاوێزانبوون و جووتبوون لەگەڵ دەقەكانی تر (یان دانەری دەقەكانی تر و دنیایان) كەڵكی پێكهاتی و ناوەڕۆكی وەربگرێت، ئەوا ئەو دەقە لەسەر ئاسۆی مانایی بەرزتر ڕۆ دەنیشێت.
هەرچەند هەموو ئەمانە خوێندنەوەی منە وەك خوێنەر و تەئویلكارێك، ئەمەش پێبەستە بە ئەو دۆخ و سەردەمەی من تێیدا هەناسە دەكێشم. واتە یاوس گوتەنی من ئاسۆی چاوەڕوانی((Horizon of expectation خۆم بۆ ئەم دەقە باس دەكەم بەپێی پێوەرگەلی سەردەمی خۆم، ئەوەش نەك لەبەرئەوەی من كوڕی سەردەمی خۆمم، بەڵكو لەبەرئەوەیش كە من هەر بە ڕاستی لەو ڕووەوە "كوڕی خۆمم، خۆم و ئەزموونەكانم، خۆم و فامەكانم....".
لام وایە كە دەق وەك كۆنستانسییەكانی لە چەشنی ویلفیگانگ ئایزێر دەڵێن، پێكهاتێكی هێزەكی و ئیمكانمەندی هەیە و دەبێت خوێنەری نادیار(implied reader) بە دانوستان و دیالیكتیك لەگەڵ دەقدا بەردەوام واتادۆزیی بكات، بەڵام لە تەنیشت ئەمەدا پێم وایە دنیای ئێمە و واقیعی مێژوومان ڕوویەكی بەرهەست و ئۆبژەكتیڤی تایبەتی هەیە و سەرەڕای ئەمەش، دەقی ئەدەبی كوردی (ژانێری ڕۆمان) تەمەنێكی زۆر درێژی وای نییە تا سامانە زمانی و پێكهاتی و فۆرمی و تەكنیكییەكەی ئەو واقیعەمان بەشێوەی پۆست مۆدێڕن بۆ بگێڕنەوە، لەبەرئەوە زۆربەی دەقەكانمان پێیەكی بە خەستی لەناو واقیع و ڕووداوەكە دەمێنێتەوە و لام وایە ئەمە دەشێت پێكهاتی ئەو دەقە گەورانەیش بێت كە تراجیدیا لە پێگەی شوناسدا دەگێڕنەوە. یانی لام وایە هەندێك دەق و بەتایبەتی سەركەوتووەكانیان دەشێت خاوەنی هەڵخڕاندن(motivation) و بزوێنەری توخمی دیاری ناو واقیع بن و هەر بەپێی ئەمەش، خاوەنی رۆڵ-مایە یان مۆتیف(motif) بێت كە تێیدا دەركەوتە و لایەنێكی ڕووداو و گێڕانەوە زەق و زاڵ دەبێت.
لە ڕوانینی بوریس توماشفسكییەوە مۆتیف دەشێت دوو حاڵەتی هەبێت، یەكیان پێبەستە و یەكیان ئازادە. لە ڕۆمانی كوردیدا كەڵكێكی زۆر لە حاڵەتی ئازاد وەرگیراوە. واتە سنوورێك بۆ ڕووداوەكان دەستنیشان نەكراوە، ئەمەیشی لەڕێی پێكهاتەیەكی چەند دەنگ لەسەر دیسكۆرس و وێژمانێكی هاوبەش و هاوڕۆح دروست كردووە. هەرچەند ئەمە ڕوانگەیەكی هیرمنۆتیكییە و ئەوەندەی دیاردەناسی گادامێر و بوونناسی هایدیگەر چەقەكەیەتی، ئەوەندە فۆرمالیسم و نیشانەناسی لای بەرجەستە نییە... هۆی ئەمەش لانیكەم بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ژانێری رۆمانی كوردیدا زۆرتر مێژووییە تا تیۆری، چونكە لام وایە بەپێی گوتەی هایدیگەر كە روانینی بەرهەستخواز و عەینییەتگەرای گادامێری مامۆستای ڕەخنە كرد، وشیاریی ئێمە شتەكانی دنیا و ناو واقیع سەرهاوێژی (projection) واتە "فرافكنی" دەكات و هەر لە هەمان كاتیشدا بەهۆی ماهییەتی لە "جیهاندا بووگ" و دازین بوونییەوە، پێڕەو و هۆگری "جیهان"ـە.
ڕاستە ئێمە "تووڕدراوی" ناو دنیایەكین كە ئاگامان لێی نەبووە و بژاردەمان نەكردووە، بەڵام بەهەرحاڵ دنیای ئێمەیە، ناتوانین بە شێوەیەك و لەسەر بنەمای تێڕوانینێك بجووڵێینەوە كە بە تەواوی دەرهەست و ئینتزاعی بێت و بەشێوەیەك چاو لە دنیا بكەین كە دەڵێی لەسەر ترۆپكێكین و لە سەرەوەڕا بەرەو خوار چاو دەگێڕین و سەراب دەبینین.
بەهەرحاڵ، پێم وابێت ئەم لایەنەی دیاردەناسی بەو هۆیە زەق دەكەمەوە كە دەمەوێ ئاماژە بە ئامادەیی تێم و گیانمایەی كارەسات لە گێڕانەوەی كوردیدا بكەم. كارەساتێك كە دەق بۆ دەق گێڕدراوەتەوە و هێشتا فام نەكراوە... كارەسات هێندە باوەڕنەكردەیی و ناواقیعی دەنوێنێت كە لە ئەفسوون و خەون دەچێت... لە سیحر دەچێت... سیحرێكی سەیر بە هەموو توخم و تەم و هەڵم و تۆز و غوبارە پڕئازار و چێژبەخشەكانیەوە... لە هەمبەر تراجیدیدایە كە زمان و فۆرم و پێكهات دەشێوێن... بوونی تر وەردەگرن... واقیع لە خەیاڵ و خەون دەچێت تێیدا و بە پێچەوانەیشەوە، بەڵام ڕەگەزی سامناك و بەرهەستی كارەسات قەت بوار نادات لە دنیای خەون و خەیاڵ و ئەفسووندا ون بین... هەر ئەمەیە كە لە گارسیا ماركیزەوە تا ئێستە لێكدانی "ڕیالیزمی جادوویی" هەر هەڵنەوەشاوەتەوە و هەیمەنە و زاڵێتی خۆی هەیە.
لە دواجاردا دەڵێم ئەگەر وەك نیچە باسی دەكات هونەری ڕەسەن تراجیدیا بێت، ئەوا شوێنپێكانی تراجیدیا لە گێڕانەوە و تەقاندنەوەیەكی خەیاڵئامێز و ناواقیعیدا بوونی ڕاستەقینە و واقیعیی خۆی وەردەگرێت.