ئەنفال یان كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان؟

(لە یادی 38 ساڵەی كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان)

پێشەكی

شتێك كە لەسەر ئەنفال دەبێ بە هەستیاریییەوە مامەڵەی لەگەڵ بكرێ، ئەوەیە كە "نەشێوێندرێ"، مانا و سەرچاوە و هۆكارەكانی نەخرێتە ناو فەزایەكی نادیار كە نه ‌دەستی عەقڵ بە شیكردنەوەی بگات و نە زمان دەرەقەتی گێڕانەوەی بێت. واتە ئەنفال لەناو چركەساتی مێژوویی خۆیدا بخوێنرێتەوە بە هەموو مەرگەسات و كوردقڕان و كارەساتاویبوونیەوە. 

ڕاستە شۆك و داچڵەكانی پاش كارەساتەكە و زۆر هۆكاری تری مێژوویی و نەریتی و ئاینی و سایكۆلۆجیی، هێشتا نەیهێشتووە ئێمە لەگەڵ ئەنفال پێوەندییەكی قووڵی مەعریفی و سیاسی و ئەخلاقی بگرین و بەردەوام دەیخەینە چوارچێوەی كوڕوزانەوە و شینگێڕییەوە. بەڵام پاش جێبەجێبوونی ئۆپەراسیۆنی ئەنفال لە هەشت قۆناغی به‌رنامه‌ بۆ داڕێژراو و ئەندازیارانە و دواتر ناسینی قووڵایی تاوانەكە و ئەو هەموو گۆڕە بەكۆمەڵە و ناساندنی وەك جینۆساید و پاكتاوكردن لەلایەن دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق، كاریگەریی و پێشهاتەكانی تەنیا لەو چوارچێوە یاسایی و دادوەرییەدا نەمایەوە و وەك لێدان و سڕبوونێكی دەستەجەمعی بە شێوەیەك لە شێوەكان دۆخێكی دەروونیی ڕەشی پڕ لە شەوە و مۆتەكە و چاوەڕوانی و ناكامی و ئەتك و سەگەڕەش و هتد... بەر كورد خست. 

لەم ڕووەوە خاڵی جێ سەرنج ئەوەیە كە ئەنفال ڕاستە لە جیۆگرافیای باشووری كوردستان جێبەجێ كرا، بەڵام ڕۆڵێكی قووڵی لە دروستكردنی دەردی هاوبەشی نەتەوەییدا گێڕا، ئەگەرچی وه‌ك پێویست و خوازراویش نەبووبێت، ئەم هاوبەشێتییە لە دەرد و ئازار زیاتر لە نێوان كوردی ڕۆژهەڵات و باشووردا بەدی دەكرا و هەستی پێ دەكرا و دەكرێ، شایەتی ئەمەش هەم دەقی ئەدەبی و توێژینەوە و هەم ئەو ڕێوڕەسمە جۆراوجۆرانەیە كە ساڵانە لە یادكردنەوەی ئەم ڕۆژەدا لە شار و شوێنە جیاجیاكانی ڕۆژهەڵات و تەنانەت تاران و زانكۆكانی ئێران دەهاتنه‌ گێڕان و دێنه‌ گێڕان. 

ئەم هاوبەشێتییە نەتەوەییە بوو بەهۆی ئەوەی ئەنفال چ وەك وشە، چ وەك ڕەمزێك لە قڕبوون و برینی قووڵ و لەبن نەهاتووی پاكتاوكردن لە دنیای زمان و زەینی كوردی ڕۆژهەڵاتدا بەردەوام ئامادە بێت. تا ئێرە ئەنفال وەك دەردێكی هاوبەش و برینێكی قووڵی نەتەوەیی، سۆزی نەتەوەیی جماندووە، ئەگەرچی نەبووە بەهۆی هەر جۆرە یەكگرتوویی و وشیارییەكی پێویست و هیچ نیشانەیەكیشی بۆ ڕزگاری بەدیار نەخستووه. هەر بەهۆی ئەم تێكەڵبوونە و ئەم برینە هاوبەشەوە، ئەنفال وەك ده‌ربڕینی كارەساتێكی گەورە بەردەوام لەلایەن هەم كەسانی ئاسایی و ئاینی و هەم كەسانی خوێندەوار و ده‌سته‌بژێر بۆ ڕووداو و دۆخی پێوەست بە قەیران و پرسگری كارەساتاوی جۆراوجۆر، بەكار دەبرا، وەك ئەنفالی نەرم، ئەنفالی سپی، ئەنفالی ڕۆژهەڵات و... 

ئەم بەكارهێنانە،‌ خەسارخستنە بەر ئەنفالە وەك كارەساتێك كە هێشتا زۆر هۆكار و ڕەهەند و لایەنی بۆ ئێمە دیار و ڕوون نەبووه‌تەوە. بەكارهێنانی ئەنفال وەك چەمك و خوازەیەك بۆ هەر مەترسییەك كە لەسەر شوناسی نەتەوەیی و زمان هاتووه‌تە ئاراوە، هەمدیس تێكەڵكردنی دوو بابەت و ڕووداوی پێكەوە نەگونجاوە. چونكه‌ ئەنفال لە قۆناغێكی دیاریكراوی مێژوویی 23ی شوبات تا 6ی ئەیلوولی 1988 كە كەمتر لە ساڵێكی خایاند و لە هەشت قۆناغدا و زۆریش بە پەلە جێبەجێ بوو، ئەندازیارییەكی وردی بۆ لەناوبردن و قڕانكردنی كوردی لە پشتەوە بوو، تەنانەت لە شێوازی دەسبەسەراگرتن تا كایەی جاشەكان و نیشتەجێكردن لە سەربازگە و قوله‌ سه‌ربازییه‌كاندا هەر لە تۆپزاوا و چەمچەماڵەوە تا نوگرە سەلمان، ئەندازیارییەكی ورد و شارەزایانە بۆ قڕانكردنی خەڵكێكی بی دەسەڵات لە ژن و منداڵ و و كچ و پیر و پەككەوتە بەدی دەكرێت. 

ڕێژەی قوربانییەكانی ئەنفال لە 182 هەزارەوە بۆ 200 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت، ئەوجار ئێمە چۆن ئەم چەمكە لەم كۆنتێكست و بەستێنە مێژووییە تایبەتەی خۆی هەڵكەنین و بینێین بە هەر دیاردە و بابەتێكەوە كە تێگەیشتی لە ئاست درك و ئاوەزی ئێمەدا نەبوو؟! توانەوەی زمانیی و كەلتووریی كورد لە ڕۆژهەڵات بە تایبەتی لە كرماشان، پرۆسەی تواندنەوە و تەفریسكردن و ئاسیمیلاسیۆنە نەك ئەنفال! 

بەكارهێنانی ئەنفال بۆ هەر ڕووداوێك بە مێژوو و ماهییەت و لە بەستێنی و كۆنتێكستی دیكەدا ئەگەر نەڵێین بە تەواوەتی هەڵەیە، ئەوا لێزانینێكی تەواو و شارەزایانەی دەوێ لە كاركردن بە چەمكەكان و كوردناسی و ئەنفالناسی و بەعسناسی و كۆمەڵناسی و... ئەم ڕێچكە و ڕەوتە نە تەنیا تێڕامانی ئێمە لە ئەنفال و بەستێنە واقیعییەكەی و ئەو نەزانراوانەی كە دەبێ ڕۆژێك بیزانین، شلوشۆڵ و ساده‌ دەكاتەوە، بەڵكو دابەزاندنی ئەنفالیشە بۆ كاركردنی فرە و ژمارەیی و بە ڕۆژانەكردن و بە گشتی مەسرەفكردنی.

جێی سەرنجە كە ئەمە تەنیا تایبەت نییە بە ڕۆژهەڵات و خوێندەوار و نەخوێندەوارەكانییەوە، بەڵكو باشوور و خوێندەوار و نەخوێندەوار و سیاسیی و میدیاكارەكانیشی هەر بەم دەردەوە و بگرە خراپتر تلاونەتەوە، واتە ئەوان بە شێوە و شكڵی تر ئەنجامی دەدەن. 

یەكێك لەم حاڵەتانە تێكەڵكردنی دۆسییەكانی ئەنفال و كۆمەڵكوژیی بارزانییەكانە. جیا لەوەی كە هەم ئەنفال و هەم كۆمەڵكوژیی فەیلییەكان و هەم كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان ڕەهەند و بەستێنی مێژوویی و تایبەتمەندیی خۆیانیان هەیە و دەشێت ئێمە هەموویان بە پرۆژەی قڕانكردن و پاكتاوكردنی كورد ناوزەد بكەین، بەڵام هەم لە ڕووی زانستییەوە و هەم لە ڕووی یاساییەوە مانا و شوێنگەی خۆیانیان هەیە و نابێت تێكەڵ بكرێن. 

(بۆیە پۆلێنكردنی ئەنفال یەكێكە لە ئاستەنگە گەورەكان كە بتوانین هەم لە ڕووی یاسایی و هەم لە ڕووی زانستییەوە لێكدانەوە بۆ ئەو تاوانە بكەین، هەندێكجار لایەنی سۆزداری یان یادەوەریی گشتی تێكەڵ بە دۆسیه‌ه‌كە و پرۆسەكان دەكرێت، لەوانەیە لە ساتەوەختێكی مێژوودا تاوانێكی دژبە مرۆڤایەتی و پاكتاوی ڕەگەزی ڕوویدابێت، بەڵام مەرج نییە لەناو پرۆسەی تاوانی ئەنفالدا جێی ببێتەوە، قسەكردن لەسەر ئەنفال دەبێت لەو چوارچێوەیەدا بێت كە بەعس لە ساڵی 1988 ئەنجامی دا و هەموو قۆناغەكانی ئەنفالی دەستنیشان كرد، واتە ئەو پرۆسە سەربازییەی بەعس ناوی لێنا ئەنفال، ئەو خەڵكە لە ناوچە قدەغەكراوەكاندا گیران و دواتر بێسەروشوێن كران، دەچنە ناو چوارچێوەی ئەنفالەوە. هەڵبەت ئەنفال بریتییە لە جینۆساید، هەموو پرۆسەكانی تری جینۆساید، هەمان پێوەری نێودەوڵەتی دەیانگرێتەوە، بەڵام ناچنە ناو چوارچێوەی پرۆسەی ئەنفالەوە).

ئێمە كاتێك توانیمان قۆناغە مێژوویی و بەستێنە زەمانی و هەلومەرجە سیاسی و شوێن-كاتییەكەی ئەنفال بە وردی دیاری بكەین و تێكەڵی نەكەین، ئەوكات هەم حورمەتی ئەنفالمان پاراستووە و هەمیش لە تێكەڵكاریی و هەڵەی گەورە و قەرەبووهەڵنەگری مێژوویی خۆمان بواردووە. 

ئێمە ئەگەر كۆمەڵكوژیی فەیلییەكان و بارزانییەكان و ئەنفال هەموویان بخەینە ژێر وشەی ئەنفال و بەو وشەیە بیناسین و پێناسەی بكەین، گەورەترین غەدرمان دەرهەق بە مێژوی كورد و قوربانیانی كارەساتەكانی كردووە، هەر كام لەوانە سێ دۆسییەی جیان واتە ((كورد لە باشوور تەنیا لە ئەنفالدا جینۆساید نەكراوە، بەڵكو پێش ساڵی 1988یش چەند جارێكی تر بەر پەلاماری جینۆساید كەوتووە، چەكی قەدەغەكراوی لە دژ بەكار هاتووە، مەبەستەكەم كورتتر دەكەمەوە دەڵێم، خەڵكی كوردستان لە باشوور پێش ئەنفالكردنیشی سێ جاری دیكە بەر پەلاماوری كۆمەڵكوژی كەوتوون، هەرسێ جارەكەیش بەلای كەمەوە ماوه‌ی چەند ساڵێك پێش ئەنفال بوون، جارێك لە كۆتایی حەفتاكان و سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو كە كۆمەڵكوژیی فەیلییەكان بوو. جارێكی تر لە سەرەتاكانی هەشتا و بە دیاریكراوی لە ساڵی 1983 بووە، جارێكیش وەك پاكتاوی ڕەگەزی بە شێوەیەكی گشتگیر. هەر سێكیشیان بە یاسا و لە دادگا بە جینۆساید یەكلا كراونەتەوە.

دۆسێی "پاكتاوی ڕەگەزی، كۆمەڵكوژی فەیلییەكان، كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان" سێ دۆسێی سەلماون لە دادگای باڵای تاوانەكان- ئیدی من لە جەختكردنەوە و دووبارەكردنەوەیە تێناگەم بۆچی جینۆسایدی بارزانییەكان بە ئەنفال ناو دەبرێ؟ لە كاتێكدا ئەم گرووپە ڕەگەزییە (8000 نێرینەی بارزانییەكان) لە كوردەكان لە ساڵی 1983 ئەنفال نەكراون، بەڵكوو كۆمەڵكوژ كراون)). ئەنفال چ وەك وشە و چ وەك بڕیار و فه‌رمانێكی دەوڵەتی و سەربازی لە بەڵگەكانی دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام بۆ پرۆسەیەك لە كوردقڕان بەكار هاتووە كە دیاری كراوە و نەخشەی بۆ كێشراوە و لە ساڵی 1988 هاتووە، (ساڵانی پێش ئەوە جگە لە مەلا و ئاینییەكان كێ ناوی ئەنفالی بیستبوو؟). ئەگەر دۆسێی بارزانییەكان و ئەنفال یەك دۆسێن بۆچی لە دادگای باڵای تاوانەكان دۆسێكان لێك جیاوازن؟ وەڵامی ئەمە ڕوونە چونكە لە بنەڕەتدا دۆسێكان لەیەك جیاوازن. 

وەك لە كتێبی بارزانی و مێژووی رزگاریخوازی كوردیدا دەخوێنینەوە، (بارزانییەكان لەسەروەختی ڕژێمی پاشایەتیشدا ستەمی زۆریان لێكراوە و هەمیشە لە پلاندانان بوون، لە ماوەی دەسەڵاتیاندا لە نێوان ساڵانی 1932 تا 1945 سێ پەلاماری سەربازی گەورە و بەرفراوان كراوەتە سەر ناوچەی بارزان، ئەوسا ئینگلیزەكان هاوكاری مادی و لۆجستی تەواوی ڕژێمیان دەكرد و ئەفسەرانی ئینگلیز و فڕۆكەوانەكانی هێزی ئاسمانی ئینگلیز، بەشداریی شەڕیان لە دژی كورد دەكرد و گوندەكانی كوردستانیان بۆردمان دەكرد و دەستیان لە ژن و منداڵی كورد نەدەپاراست و بە بۆمبەكانیان دەیان كوشتن).

كەواتە كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان ناكرێت ناوی ئەنفالی لەسەر بنرێت، چونكه‌ هەم بەستێنە مێژووییەكە و هەم ساتوكات و هەم ناوی پرۆسەكە جیاواز بووە، هەروه‌ها شێوەی پرۆسەكەیش. (لە ساڵی 1983 بە پاساوی ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان هاوكاریی هێزەكانی سوپای پاسدارانی ئێرانیان كردووە كرانە ئامانج و بە نیازی پاكتاوكردنی یەكجاریی پەلامار دران و ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژییەكی مەترسیدار بوونەوە، هەرچەند لە بەین نەچوون، بەڵام گورزی گەورەیان بەركەوت و زیانی گیانی و ماڵی زۆریان لێكەوت، ئەوەی لێرەدا مایەی هەڵوەستەیە بەدڕەفتاریی و ستەمكاریی پیاوانی دەسەڵاتداریی ڕژێمی بەعس و هیزە ئەمنییەكانی عێراقە كە دەبێت هەمیشە وەبیر بهێنرێتەوە، تاوانێك كە ساڵی 1983 لە ئۆردوگاكانی بەحركە و قودس و قادسیە و قوشتەپە و هەریر لە قەزای شەقڵاوه‌ و دیانا لە ڕەواندز و‌ هەندێكیشیان لە بەغدا، پێی هەستان. ئەو بەدڕەفتارییەی پیاوانی دەزگا ئەمنییەكانی بەعس پێی هەستان هەر كۆمەڵكوژی پیاوە بازرانییەكان نەبوو، بەڵكو بە درێژایی ساڵانی دوای ئەو تاوانە هەتا ئێستاش بۆ ژنانی بە جێماوی ئەو كۆمەڵكوژییەی بەجێهێشت).

ئەم تەتەڵە و جیاكارییە پێگە و شوێنگەی هەر كام لە پرۆژەكانی كوردقڕان دیاری دەكات، بۆیە كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان نابێ بە ئەنفال ناوزەد بكەین، چونكە بارزانییە كۆمەڵكوژكراوەكان لە ناوچە قەدەغە‌كراو یان موحەڕەمەكاندا نەبوون، بەڵكوو لە كەمپ و كۆمەڵگەكاندا بوون، پلانێكی دیاریكراو بۆ عەشیرەتێكی دەستنیشانكراو بە ناوی بارزانییەكان لەو زەمەنه‌دا هەبووە، ئەم پلانە تەنیا نێرینەكانی ناو ئەم عەشیرەتەی كردووه‌تە ئامانج و لە نێرینەكانیش تەمەنی 12و10  بۆ 70ی گرتووه‌تەوه كە لە سێ قۆناغدا پیادە كراوە:

(قۆناغی یەكەم: دوای ساڵی 1975 زۆربەی خانەوادە بارزانییەكان ڕاگوێزران بۆ ناوەڕاست و خوارووی عێراق، دواتر لە ساڵی 1980 دیسان گەڕێنرانەوە بۆ كوردستان و لە دەوروبەری شاری هەولێر لە ناحیەی قوشتەپە لە هەردوو كۆمەڵگە زۆرەملییەكانی (قودس و قادسییە) نیشتەجێ كرانەوە.

قۆناغی دووەم: لە 31/7/1983 بە سەرپەرشتی تاوانبار بەرزان تكریتی كە ئێستا لە سێدارە دراوە بە هێزێكی تۆكمەی گاردی كۆماری و هێزی تایبەتەوە گەمارۆی هەردوو ئۆردووگاكە درا و لە دوای پشكنینێكی ورد، دەستكرا بە گرتن و كۆكردنەوەی ڕەگەزی نێر لە تەمەنی ( 10 یان 12 بۆ 70) ساڵ، هەر لەم قۆناغەدا لە 10/8/1983 هەرسێ ئۆردوگای بەحركە، هەریر و دیانا پەلامار دران و كەوتنە گرتن و كۆكردنەوەی نێرینەی بارزانییەكان، كە ژمارەیان تا 8000 هەزار كەس خەمڵێنراوە.

قۆناغی سێهەم: گرتن و كۆكردنەوەی ئەو نێرینە بارزانیانە بوو كە لە دوو هەڵمەتەكانی پێشووتردا دەسگیر نەكرابوون. ئەم هەڵمەتەیان بە ڕاسپاردەی بەڕێوەبەری ئەمنی گشتی (د. فازڵ بەڕاك) بەڕێوەچوو).

بەگشتی جیاكردنەوەی ڕووداوەكان و دۆسیه‌كان بەپێی تایبەتمەندیی ڕوودان و مێژوو و بەستێنە زەمەنییەكەیان بەرچاوی ئێمە ڕوونتر دەكاتەوە لە بینینەوە و جیاكردنەوەی كارەساتەكان و پرۆژەكانی كوردقڕان، كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان ئەنفال نییە، بەڵكو دۆسییەیەكی تری كوردقڕانە. 

كۆمەڵكوژی فەیلییەكانیش بەهەمانشێوە شوێنگە و ماهیەتی مێژووی خۆی هەیە

كۆمەڵكوژی فەیلییەكانیش بەهەمانشێوە شوێنگە و ماهیەتی مێژووی خۆی هەیە و تێكەڵكردنی ئەمانە كۆی وردەكاریی پرۆژەكانی بەعس بۆ كوردقڕان و هەر جۆرە پرۆژەیەك بۆ خوێندنەوە و وربوونەوە لە كورقڕان و پاكتاوكردنی دەشێوێنێت، كاتی خۆی واتە لە 1983 كە بەعس وای لە فەیلییەكان و بارزانییەكان كرد، ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێدەنگی نەكردایە، ئەوا ئەنفالیش بە ئاسانی و لە هەشت قۆناغدا و لە ماوەیەكی كورتدا پیادە نەدەكرا و 182000 كورد لە ژن و مناڵ و گەنج و پیر و پەككەوتە، نەدەبوونە قوربانی و بێسەرشوێن نەدەبوون.

سەرچاوەكان:

1-عومەر محەمەد، كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان.. قۆناغێك بەر لە ئەنفال، چاپی یەكەم، دەزگای ڕۆشنبیریی جەمال عیرفان، 2014

2-مەسعود بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد 1958-1961، وەرگێڕانی سەعید ناكام، چاپخانەی خەبات، 1988