عادل قادری
دیسکۆرس (Discourse)ی سەربەخۆیی لە یادەوەری مرۆڤی کورددا مێژوویەکی کۆن و دێرینی هەیە، ئەم دیسکۆرسە لە هەناوی هەموو شۆڕش و بزاوە چەکدارییە کوردییەکان لە ئامەدەوە تا مەهاباد و لەوێشەوە بەرەو سلێمانی و هەولێر ئامادە بووە، خاڵێک کە دەبێ لەسەری بوەستین و بیری لێ بکەینەوە ئەوەیە کە هەموو بزاوە چەکدارییەکان پشتقایمبوون بە خواستی سەربەخۆیی و هەموو خواستێکی سەربەخۆییش پشتئەستوور بووە بە داخوازیی و ویستێکی رۆشنبیریی، ئەدەبی، کولتووریی و زمانی، واتە هەڵەیەکی گەورەیە ئەگەر بەهۆی دۆخی بەردەوام خوپێگرتووی شەڕ لەناو ماڵی کورددا و بەهۆی دۆزی چەکدارخوازانەی کورد، بزاڤ و شۆڕشە کوردییەکان لە ماهییەت و چییەتی راستەقینەی خۆی واتە شوناسخوازنە بوونی، بخەینە دەرەوە.
بەردەوامی شەڕ و هێرشی سەربازیی وڵاتانی داگیرکەری کوردستان وای کردووە هەندێ جار بەرگریی و چەکداریی وەک دوا ئامانج و مەبەست ببینرێت و ئەوە لە بیر بکەین کە لە چەندان شتی مەزن و لەمێژینە و واڵا بەرگری دەکەین. هەرچەند ئەم حاڵەتە بەشێوەیەکی رێژەییش بێت، بەڵام بۆ کاریگەریی فەزای سەربازییانە دەگەڕێتەوە کە هاوکێشە سیاسی و سەربازییە ناوچەیی و جیهانییەکان و هێزی وڵاتانی کۆلۆنیال هەر لە سەردەمی شەڕی چالدێرانەوە (ساڵی 1514ی زاینی) تا رێکەوتنی سایکس – پیکۆ (1916) و لۆزان (1923ی زاینی)، لە دەروونی ئێمە و لەناو دڵی شۆڕش و بزاڤی نەتەوەیماندا بەجێی هێشتووە.
هەندێ جار بەهۆی سەختیی رووداوەکانی ناو مێژوو، ئاراستەی رەوتە مێژووییەکە لە زەینمان کاڵ دەبێتەوە. هیچ کەسێک ناتوانێت حاشای دۆخی سەختی ژیانی هاووڵاتییانی کورد لە پارچە جیاجیاکانی کوردستان بکات، بەڵام دۆخی ژیان و گوزەرانی خەڵک لە باشووری کوردستان جیاوازییەکی بنەڕەتی لەگەڵ رۆژهەڵات و باکور هەیە، ئەویش ئەمەیە کە خەڵکی باشوور رەخنە و تووڕەیی و گلەیی رەوای خۆیان ئاراستەی حکوومەتێک دەکەن کە بە هی خۆیانی دەزانن با هەندێ جاریش لە حاڵەتی رەخنە و لۆژیکی دەربچێت و تێکەڵی جۆرێک ئەنجامگیریی نالۆژیکی، بێگومان ئەمە هۆکارێکی دەگەڕێتەوە بۆ کەم کاری و لاوازی هەموو هێزە سیاسیی و بگرە رۆشنبیرییەکانی باشوور. بەڵام لە دواجاردا کورد لە باشوور هیچ کات لەبیری ناکات کە شوناسی مادی و مەعنەوی لە پێش راپەڕینی ساڵی 1991 و سەردەمی دەسەڵاتی فاشیستی بەعس چەندە لە لێواری مەرگ و هەڕەشەی نەماندا بوو.
لە هەموو ساتەوەخت و مەرگەساتە مێژووییەکانی کورد لە باشوور، ئامانج و خولیای سەربەخۆیی و هەبوونی کیانێک بۆ مانەوە و گەشانەوەی پێکهاتێکی مرۆیی، نەتەوەیی، کولتووریی، زمانی و ئەدەبی لە چەقی بزاڤ و شۆڕشەکاندا درەوشاوەتەوە. واتە شۆڕش هیچ کات جیا نەبووە لە خەونێکی گەورەی نەتەوە بەناوی سەربەخۆیی و رزگاریی، شۆڕشیش هیچ کات پێکهاتوو لە گرووپ و کۆمەڵێک مرۆڤی ناکوردی دەرەوەی سنوورەکانی کوردستان نەبووە تا هەڵەیەک روو بدات بە جۆرێکی توند ئەنگوستیان بۆ درێژ بکەین و وا بنوێنین کە لە ئێمە نین، بەڵکو شۆڕش لە دڵی هەمان خەڵکی کورد و بە خەونی هەمان خەڵک و لە رێگەی هەمان خەڵکیشەوە لە کۆنەوە تا ئێستە بەناو مێژوویەکی بەردەڵان و خوێناوی و پڕئاگردا هاتووە و رۆڵەکانی ناو هەمان خەڵک و شۆڕش بوون کە دوایی هاتنە خوارەوە لە شاخ لە ساڵی 1992 یەکەمین هەڵبژاردنیان کرد و کابینەی حکوومه‌تیان پێکهێنا.
واتە دەتوانین بڵێین شۆڕش رەنگدانەوەی دواخوازی و خواست و ئیرادەی نەتەوە بووە لە قۆناغە جیاجیاکاندا, بۆ ئەمەش بەردەوام قوربانی داوە و هەڵەیشی کردووە، پێم وایە ئەگەر لە داهاتوودا هەڵوه‌ستە لەسەر قوربانیناسیی و تیۆریزەکردنی جینۆساید و قڕانکردنی کورد بکرێت، پەند و پەیامێکی گەورە و جاویدی بۆ هەموو مرۆڤایەتی و دەوڵەتانی داگیرکەر و وڵاتانی زلهێز و تەنانەت رۆشنبیر و بیرمەندانی جیهانیش پێیە.
قۆناغی دوای شۆڕش کە قۆناغی دامەزراندنی دەوڵەت و رێکخستنی بارودۆخی ژیانی شارۆمەندان لە باشوور بوو، کۆمەڵێک قۆناغی تاڵ و ناخۆشی بڕیوە و جۆرە دابڕان و پارچە پارچەبوونێک هەم لە ئاستی سیاسی و هەم لە ئاستی جەماوەریدا هاتووه‌تە ئاراوە کە بێگومان چارەسەریی ئەم حاڵەتە ئاسان نییە، پێویستی بە لێک تێگەیشتنی دوولایەنەی نێوان حکوومەت و خەڵک هەیە و پێم وایە لەم رووەوە حکوومەت دەبێ بەرپرسیارانەتر و زۆر کراوەتر بجووڵێتەوە. بەڵام بە سەرنجدان بە مۆدێلی ئەو ریفراندۆمەی بەڕێوە چوو، کۆمەڵێک نیشانەی دڵخۆشکەر وەدەرکەوتن کە ئاماژەن بۆ دواڕۆژێکی درەوشاوە و داهاتوویەکی جیاواز لە ئێستەی گەلی کورد لە باشوور، لانیکەم لە ئاستی وشیاری و ئینتیمای نیشتمانی و رەنگدانەوەی داخوازی و خەونە لەمێژینەکەی ئەم گەلە. درەوشاوەیی پرۆسەی ریفراندۆم و دەنگدانی 92% بە "بەڵێ" چەندان پەیامی هەم بۆ وڵاتانی دەروبەر و دراوسێ و هەم بۆ وڵاتانی جیهان و هەمیش بۆ لایەنە سیاسییەکان و دەسەڵاتی کوردیی باشوور پێ بوو، کە دەتوانن ئاماژە بە ئەمانەی خوارەوە بکەم:
1-بەشداریی ئەو ئاپۆرە مەزنەی جەماوەر لە شارەکانی ناو ئیدارەی هەرێم و شار و پارێزگاکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم (لەوانە کەرکووک و خانەقین) دەریخست، نەتەوەی کورد شتێک بەناوی خواستی نەتەوەیی و شوناسمەندانەی هەیە و شار و شارۆکە و لایەنەکان ناتوانن بۆ هەموو چرکەساتێک وردە شوناسیان بۆ دابتاشن و بیانخەنە ناو کایەکانی خۆیان.
2- بەشداری مەزنی کۆی خەڵکی کورد لە باشوور بە هەموو وڵاتانی دراوسێ و جیهانی راگەیاند کە سەرەڕای هەموو کێشە و ـه‌نگوچه‌ڵه‌مه و گوزەرانی خراپی ژیان, وەفادارن بۆ ئامانجه گەورەکە و هێڵێکی سوور هەیە کە ناوی "ھه‌بوون" و کیانی نەتەوەییە و هەر لە کۆنەوە تا ئێستە دەرکەوتەی جۆراوجۆری شوناسمەندی لە ژیانی ئەم گەلەدا هەبووە.
3-ئەو بەشداریی و "بەڵێ" گەورەیە بۆ حزب و لایەنە سیاسییەکان و سەرکردایەتی سیاسی کورد لە باشوور, سەلماندی ئەگەر دیسکۆرسێکی هاوبەش و یەکگرتوو هەبێت ئامادەن بە هەموو کەموکوڕی و ناخۆشییەکانی ژیان، لە بەرەی پێشەوە بە زگی برسی رووبەڕووی ریسک و هەڕەشەکان ببنەوە.
4-فەزای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم و ئازادیی دەنگی "نەخێر" لە چەقی لافاوی "بەڵێ"دا دەریخست بە هەموو لایەنە نەریتی و سونەتیەکانەوە کە لە هەندێ پێکهاتی کۆمەڵایەتی و کولتووری باشووردا هەیە، بەڵام بەستێن و زەوینەی درەوشانەوەی دیموکراسی و هیوای ئەزموونکردنی کۆمەڵگایەکی کراوە و ئازاد هەیە.
5-درەوشانەوەی شەپۆلی مەزنی جەماوەری باشوور لە پرۆسەی ریفراندۆم و بە دەنگی "بەڵێ" تیشکەکانی تا پارچەکانیتری کوردستانیش هات و هەر لە رۆژئاواوە تا بانە، مەریوان، مەهاباد و سنە و کرماشان و جوانڕۆی گەشاندەوە و خەڵکی کوردی ئەم شارانەی هێنایە سەر شەقام بۆ دەربڕینی شادی و هەڵپەڕکێی سەمبوولی، کە ئاماژەدەری وشیاری و حەزی رێژەیی کوردانی پارچەکانیتر بۆ خەونی رزگاری و سەربەخۆیی بوو، یەکەم جار لە مێژوودا ئێمە شادییەکی گشتگیری نەتەوەییمان دیت و پێی هومێدەوار و گەشاوە بووین.
6-ئەم سەرکەوتنە گەورە سەرەڕای ئەوەی رۆحی رزگاریخوازانە و سەربەخۆیخوازانەی تێدا چڕ و زەق بوو، بۆ یەکەم جاریش بۆڵدکەرەوەی رۆحێکی بەرگریی تازە و جیاواز بە ناوی هەستکردن بە "بەرژەوەندی نەتەوەیی و نیشتمانی" بوو، رۆحێک کە ئیتر ناتوانێت رێگا بە خەمۆکی و بێهیواییەک بدات کە هەموو شتێکی نەگۆڕ پیشان دەدا، بەڵکو گەرەنتیکەری بوێری هەموو ئەو دەسکەوت و بەرژەوەندییەیە کە مەزەندە دەکرێت لە پرۆسەی ریفراندۆم بە دەست هاتبێت، واتە بەگشتی پرۆسەی ریفراندۆم رووداوێکی مێژوویی و ئەکتێکی نوێی هێنایە پانتایی خەباتی رزگاریخوازانەی ئێمە و زۆرینەی نەتەوە لە ژێر دیسکۆرسی سەربەخۆییدا کۆبوونەوە و هاواریان کرد لەسەرووی ململانێكانه‌وه ئامادەی هەموو گیانبازی و خۆفیداکردن و ئازار و سەختییەکن.
7-پەراوێزی ئەم پرۆسەیە دەبێ وەک دەق و ناوەندێکی گرینگ هەڵوه‌ستەی لەسەر بکرێت، بەشداریکردنی کەمی شارگەلێکی وەک سلێمانی و هەڵەبجە بوو، سەرەڕای ئەوەی هیچ هێز و لایەن و گرووپێك نابێت ناڕازی و گلەیکەر بێت لە چۆنێتی دەنگدانی ئەم شارانە، بەڵکو لە پلەی یەکەم دەبێ وەک ناڕەزایی دەبڕینێکی مەدەنی و دیموکرات چاوی لێ بکرێت و هیچ کات و لەلایەن هیچ هێز و لایەنێکەوە بە چاوی نانیشتمانی و ناکوردانەوە سه‌یر نەکرێت, بەڵکو دەبێت بە دوای وەڵام بۆ ئەو "بۆ؟"یەدا بگەڕێین کە لە هەمبەر شیوازی دەنگدانی ئەم دوو شارە لە زەینماندا درووست بووە, واتە ئەمانە بێگومان پارچە گرینگەکەی رۆحی ئێمەن و دەبێ هەوڵی دۆزینەوەی وەڵام و چارەسەری کێشەکانیان بۆ بدەین.
8-دەنگدانەوەی گەورە و بەربڵاوی ئەم پرۆسە دیموکراتی و مەدەنی و شارستانیانە پەیام و زەنگێکی مەترسییە بۆ وڵاتان و دەوڵەتانی دۆگما و بناژۆخوازی ناوچە و لە سەرووی هەموویانەوە داگیرکەرانی خاکی کوردستان، ئەم هەستی مەترسییە کە لەواندا درووست بوو، ئامادەی هەموو پیلانگێڕی و ئاژاوەنانه‌وه و دووبەره‌کی نانەوە لە نێوان هێزەکانی باشووریان دەکات, واتە ئەم قوفڵەی سەربەخۆیی کە بە کلیلی ریفراندۆم کرایەوە، کۆمەڵێک شەیتان و هێزی رەشی ناو دارستانی ناوچەکەی گوێ قوڵاخ و بۆسەگیر کردووە.
9-سەرکردایەتی سیاسی کورد لە باشوور گەورەترین کارتی مێژوویی و سیاسی خستە روو، واتە بەشداریی دەریایەکی خرۆشان لە گەنج و پیر و کوڕ و کچ، ئەمەش تەنیا بە دیسکۆرسێکی یەکگرتوو بە دەستی هێناوە و دەبێ هەموو هێزی خۆی بۆ پاراستنی ئەم یەکگرتوویی و یەکخستنەی ماڵی کورد باشتر لە جاران بخاتە گەڕ و وەڵامی متمانەی ئەو رٶحە وەفادار و بەپەرۆشەی گەلی کوردی باشوور بداتەوە.