عادل قادری
كلیلی وشه‌كان: خوێنه‌ر، ده‌ق، نووسه‌ر، هێزی قودسی (پیرۆز)، راڤه
له‌م یاداشته‌دا هه‌وڵ ده‌درێت سه‌ربورده‌ی شكڵگیریی و دروستبوونی خوێنه‌ری كورد به‌شێوه‌ی گشتی ئاوڕی لێ بدرێته‌وه و ئاماژه به‌و هێز و ره‌هه‌ندانه بدرێت كه له‌مپه‌رن له به‌رده‌م خوێندنه‌وه و راڤه‌ی ده‌ق و خوێنه‌ر له ئاستێكی نزم و ناداهێنه‌رانه‌دا ده‌هێڵنه‌وه.
-----------
باسكردن له خوێنه‌ری كورد، به‌ده‌ر نییه له لێكدانه‌وه و شه‌نوكه‌وكردنی ئه‌و به‌ستێن و بواره مێژوویی و كۆمه‌ڵایه‌تی، كولتووریی و بگره رامیارییه‌ش كه هه‌ل و مه‌ودای ده‌ركه‌وتنی خوێنه‌ر و فه‌زای ململانێی چییه‌تی (ماهییه‌ت) وه‌رگریی خوێنه‌رمان بۆ روون ده‌كه‌نه‌وه. پێگه و واتای خوێنه‌ر له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ دوو كۆڵه‌كه و ره‌هه‌ندی تر واته "ده‌ق" و "نووسه‌ر" دیاری ده‌كرێت. واته هه‌ر جۆره باسكردن له خوێنه‌ری كورد (به‌تایبه‌تی له پانتای ده‌قه نوێ و مۆدێرنه‌كان) به‌بێ باسكردن له نووسه‌ر و چییه‌تی نووسین و گه‌ڕان و پشكنین بۆ ده‌ق و واتا و ره‌هه‌ند و چییه‌تییه‌كانی، نه‌كرده و لاواز و هه‌ڵه‌یه. به‌مانایه‌كی تر باسكردنی هه‌ر كام له‌م لایه‌ن و "بوون"انه به‌شێوه‌ی ناڤره‌یی١ و جوداواز و لێكبڕاو دروست نییه، چونكه مێژوو و زه‌مه‌ن و ته‌نانه‌ت ره‌نگه چركه‌ساتی ده‌ركه‌وتنی هه‌ر كام له‌م سێ كوچكه‌یه له‌رووی تیۆرییه‌وه به‌بێ وێناكردنیان به‌شێوه‌ی كۆیی، ده‌چێته خانه‌ی ئه‌ستێره له ئاودا ژماردن٢ كه ته‌نیا لایه‌ن و ره‌هه‌ندێكمان زیاتر بۆ زه‌ق ده‌كاته‌وه. بۆ نه‌كه‌وتن له وه‌ها هه‌ڵه و داوێكی تیۆریكییه‌وه ده‌شێت مێژووی سه‌رهه‌ڵدان و باڵاكردن و ماهییه‌ت وه‌رگرتنی خوێنه‌ر له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ دوو كۆڵه‌كه‌ی تر واته "ده‌ق" و "نووسه‌ر"دا بخه‌ینه به‌رباس. كه‌واته هێڵی ره‌وایی ئه‌م نووسینه به‌ناو سێ كوچكه و بنه‌مادا كه هاوكێشه‌یه‌كی سێگۆشه‌یی پێك دێنن تێده‌په‌ڕێت و له دواجاردا بارودۆخ و ئاست و ماهییه‌تی خوێنه‌ر له پێوه‌ندی ئه‌م سێ بنه‌مایه واته ده‌ق، نووسه‌ر و خوێنه‌ر هه‌ڵده‌هێنجرێت. خوێنه‌ر له ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا چاره‌نووس و شوناسی به‌ند بووه به ده‌قێكی گه‌وره‌ی ئاسمانی واته قورئانی "پیرۆز"! هه‌بوونی له‌مێژینه‌ی ئاوه‌ها ده‌قێك له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا كه تا سه‌ر ئێسك نه‌خوێنده‌وار و نه‌ریت په‌رست و تابۆته‌وه‌ر بووه بواری وه‌های به ده‌ركه‌وتن و سه‌رهه‌ڵدانی ئیراده و توانستێكی بكه‌رانه چ له قه‌واره‌ی نووسه‌ردا بێت كه ئه‌نجام و به‌رهه‌مه‌كه‌ی ده‌ق بێت، یان چ له قه‌واره‌ی خوێنه‌ردا بێت كه هه‌مدیس ئه‌نجام و به‌رهه‌مه‌كه‌ی ده‌شێت ده‌ق یان شرۆڤه‌ی ده‌ق بێت، یان باشتر وایه بڵێم كه لێره‌دا بوونی خوێنه‌ر له گه‌شه‌پێدان و كه‌ڵه‌گه‌تكردنی دنیای ده‌قدا رۆڵی به‌رچاو ده‌گێڕێت. وه‌ك ده‌بینرێت بوونی ئه‌م سێ كوچكه‌یه به‌ناو و له‌ناو چه‌ق و هه‌ناوی یه‌كتردا چه‌كه‌ره ده‌كه‌ن و ده‌بزوێن و ده‌كرێ به‌گشتی و له‌ژێر ناوی ده‌سته‌واژه‌ی "هاوبوون" كۆیان بكه‌مه‌وه چوون بوونیان به‌بێ یاكدی ناپۆڕێت یان مانا و رۆڵێكی ناته‌واو و نیوه‌چڵی هه‌یه.
ده‌سه‌ڵات و هه‌یمه‌نه‌ی ئاوه‌ها ده‌قێكی پیرۆز ته‌نیا خوێنه‌ران و راڤه‌كارانێكی قودسی و پیرۆزی ده‌ویست له ره‌گه‌ز و توخمی ده‌ق بن! ورده‌ورده به‌تێپه‌ڕینی زه‌مه‌ن خوێنه‌رانی ئه‌م ده‌قه پێگه و جێیه‌كیان بۆ خۆیان پێناسه و ده‌سته‌به‌ر كرد كه هه‌ڵوێست و ئاخافتن و لێدوانیان شه‌به‌نگی پیرۆزایی ده‌قی گه‌وره‌ی پیرۆزیی، تێدا ده‌بریسكایه‌وه و له ژێر ناوی مه‌لا، سۆفی، و موجته‌هید هه‌وڵیان دا هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كان و شیمانه‌كانی بوون و ئاماده‌یی خوێنه‌ر بۆ خۆیان قۆرخ بكه‌نه‌وه و هه‌بوون به خوێنه‌ر و ئه‌نجامدانی كرده‌ی "خوێندنه‌وه" و "راڤه" و به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ش، به‌رهه‌م ئانینی چه‌شنێك له مانایان یاسامه‌ند و پڕمه‌رج كرد و دواتر بانگه‌واز و خوتبه‌دانیان له‌ژێر تیشك و به‌ئاراسته‌ی شه‌به‌نگی كتێبی پیرۆز به كارێكی تایبه‌ت به خۆیان و ئه‌ركێكی پیرۆز جێ خست. هه‌موومان له یاده‌وه‌ری نه فره‌دوور و نه فره‌نێزیكمان ده‌سه‌ڵاتی مه‌لا و شێخه‌كانمان له بیره كه به‌هۆی هه‌بوونی "ئه‌و شه‌به‌نگه پیرۆزه" وه‌ك (خوێنه‌رانی/راڤه‌كارانی ده‌قی پیرۆز) هه‌رێمی مانایی شێخانه و مه‌لایانه‌یان له دێكان و گونده‌كان و قه‌واره نه‌خوێنده‌وار و نه‌ریت په‌رسته بچووك و گه‌وره‌كان مسۆگه‌ر ده‌كرد. هه‌بوونی ئاوه‌ها هاوكێشه‌یه‌ك تاك و گرووپه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی له بارودۆخێكدا راهێنا كه لانیكه‌م تا قۆناغێك قبووڵی ئه‌مه بكه‌ن كه خوێندن و راڤه‌كردن و ئه‌نجامی ئه‌ركی خوێنه‌رایه‌تی له چوارچێوه‌ی بوون و كرده‌وه‌ی ئه‌وان وه‌ك ئینسانی ئاسایی و ناپیرۆزدا نییه، ته‌نیا تاقمێكی تایبه‌تی پیرۆز كه پێوه‌ندی راسته‌وخۆیان له‌گه‌ڵ ئه‌و سه‌رچاوه قودسییه‌دا هه‌یه، بۆیان هه‌یه بڵێن ده‌ق چی گوتووه و چی ده‌ڵێت! تا ئێره هاوكێشه‌یه‌ك دروست بووه كه خوێنه‌ر به دوو به‌ش و لایه‌نی پیرۆز و ناپیرۆز پۆلین به‌ندی كراوه. واته له ره‌وتێكی مێژوویی تایبه‌ت و له هه‌ڵوێستێكی تایبه‌ت له‌سه‌ر ئاوه‌ها ده‌قێكدا ته‌نیا یه‌ك ده‌سته خوێنه‌ری راسته‌قینه بوونی هه‌بووه و ئه‌ویش خوێنه‌ری پیرۆزه كه راڤه‌ی پیرۆز له ده‌قی پیرۆز به‌رهه‌م دێنێت، به شێوازێك هه‌وڵ ده‌دات له‌رێی پیرۆزڕاگرتنی و به پیرۆزكردنی ده‌قی سه‌رچاوه و قودسی بنووسێت و بخوێنێت! لێره‌دا ئه‌م خوێنه‌ره ته‌نیا و ته‌نیا خۆی به خاوه‌نی مه‌شرووعییه‌ت بۆ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئاوه‌ها ده‌قێك ده‌بینێت، پردی پێوه‌ندی نێوان ئه‌م ده‌قه پیرۆزه و ئاپۆرایه‌ك له "به‌رده‌نگان (خوێنه‌ری هێزه‌كی، خوێنه‌ری ئاسایی (ناپیرۆز)، خوێنه‌ری شاراوه، ناخوێنه‌ر و...)" ئه‌م خوێنه‌ره پیرۆزه‌یه كه به‌حوكمی جه‌وهه‌ری واتای "پیرۆز" و چه‌مكی"موقه‌ده‌س" هیچ شتێكی نوێ و تازه و داهێنراو له ده‌قدا نابینێت و بواری بینین و ده‌ركه‌وتنیشی نادات. به‌شێك له‌مه‌ی كه ئه‌وان وه‌ك خوێنه‌ری پیرۆز پاسه‌وانانی واتا نه‌گۆڕه‌كانی ده‌قی پیرۆزن، بۆ ئه‌وه‌یه كه تاقه‌مانایی و تاكه‌واتایی ده‌ق خه‌وشی لێ نه‌كه‌وێت و ترس و دڵه‌ڕاوكێی ئه‌وه‌ی كه خوێنه‌رانێكی تازه بێنه سه‌ر میحرابی ده‌ق و مانای نوێی پێوه بلكێنن به‌ره‌و ره‌هابوون و سه‌رپه‌ڕپه‌رستی ده‌یانجمێنێت؛ بۆیه ته‌نیا به‌رگری له بوونی یه‌ك تاقم خوێنه‌ر كه پاسه‌وانی پیرۆزییه ده‌كات و باقی هه‌وڵ و ئیراده راڤه‌خواز و خوێندن ته‌وه‌رانه‌كانی تر به ناپیرۆز و نابه‌جێ و "نه‌وزوهوور"ده‌زانێت. لێره‌دایه كه تریبۆنی راڤه و مانابینیی ده‌ق، ته‌نیا به مافی خۆی ده‌زانێ و تا ئه‌و شوێنه‌ش له توانایاندا هه‌یه مه‌به‌ستیانه بوار نه‌ده‌ن راڤه و خوێندنه‌وه و مانادۆزیی له ژێرده‌ست و كۆنترۆڵیان بێته ده‌ره‌وه. ئه‌م چیرۆكه‌ی پیرۆزیی و دیكتاتۆریی و ره‌هاخوازی (موتڵه‌ق گه‌رایی) و ده‌رجالێدان و... دوور و درێژه و من ویستم به‌شێك له‌و ئه‌تومێسفره‌ی كه خوێنه‌ر (تاك)ی كوردی تێدا هه‌ڵخێزراوه، نیگار بكه‌م و شوناس و ماهییه‌تی خوێنه‌ر به سانایی و ساكاریی ئاماده و له‌به‌رده‌ست نه‌بینین و ئاگاداری چه‌ند خاڵی زێڕین و پرسیاری بنه‌مایی بین:
١-خوێنه‌ر به‌گشتی و به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ش خوێنه‌ری كورد خاوه‌ن مێژوو و ته‌مه‌نه.. مێژوویه‌ك له ناو ململانێی میحرابی قودسییه‌ت و ناقودسییه‌ت.
٢-خوێنه‌ری كورد له ده‌مكوتگه و پیرۆزستانێك سه‌ری وه‌ده‌ر هێناوه كه ده‌شێت كاری زۆر له‌سه‌ر خۆی بكات بۆ گه‌یشتن به ئازادی دال و ونباریی (گمگشتگی) مانا و له‌وێشه‌وه ئه‌زموونێكی مۆدێرن و جیهانگیر له خوێندن.
٣-خوێنه‌ری كورد له رووبه‌ری ئه‌ده‌ب و ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بیدا كێشه‌دارترین و ته‌نگژه‌مه‌ندترین "بوون" و ده‌ركه‌وته‌ی بوونی كورده.
٤-وشیاریی خوێنه‌ر ئه‌ركی چی یان كێیه؟ ئه‌ركی ده‌ق یان نووسه‌ره؟ ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌م پرسیارانه كاری تیۆریك و كرده‌ی تێڕامان بێته ئه‌نجام.
٥-خوێنه‌ری كورد هه‌نووكه له بارودۆخێكدا هه‌ناسه هه‌ڵده‌كێشێت كه پۆست مۆدێرنیزم و ترانس مۆدێرنیزم دێته به‌رچاو و ده‌ستی واته له دۆخێكی پڕقه‌ره‌باڵغ و حه‌شامات له دنیایه‌ك ده‌ژی كه به هۆی رووداوی جیهانگیرییه‌وه به گوندی دنیای ناوزڕاو بووگه.
٦-خوێنه‌ری كورد له چ بارودۆخێكی مه‌عریفی و زانیارییانه‌دا ده‌ژی؟
ژێده‌ر و سه‌رچاوه‌كان:
1-ناڤره: دوورگه
2-واته كارێك كه به نیوه‌چڵی و ناته‌واوی ئه‌نجام ده‌خوات.