عێراق یەكێكە لە وڵاتانی دەوڵەمەندی دنیا بە نەوت و گاز، كەچی ئێستە یەكێكە لەو وڵاتانەی لەژێر مەترسی و لە تەنگژەیەكی سەختی ئابووریدایە و قەبارەی قەرزەكانی زۆر گەورەیە، هۆكارەكانی ئەو دۆخەی عێراق تێی كەوتووە هەرچییەك بێت، شارەزایان لەسەر ئەوە كۆكن كە چیتر قەرزكردن دادی عێراق نادات و سوودی ئەو قەرزانە دەبێتە بارێكی قوڕستر.
خاوەن سەرچاوەیەكی گەورەی داهاتە كە سوودی لێ نەبینراوە
د سەفوان قوسەی عەبدولحەلیم، مامۆستای زانكۆ و شارەزای دارایی لەو بارەوە بە "وشە"ی راگەیاند، عێراق خاوەن سەرچاوەیەكی گەورەی داهاتە، بەڵام بە شێوەی پێویست و ژیرانە سوودی لێ نەبینراوە، ئابووری عێراق بە گشتی لە مەترسیدا نییە، مەترسی بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت هاتە ئاراوە، ئەوەیش كێشەی بۆ فەراهەمبوونی وشكە پارە دروست كرد، بۆ خەرجكردنی مووچە و یارمەتییەكان و دانەوەی قەرزی دەرەكی، بۆیە ئێستە حكوومەتی عێراق بیر لە چەند رێوشوێنێك دەكاتەوە.
زیاتر گوتی، یەكەم رێوشوێنەكانی حكوومەت بیریان لێ دەكاتەوە، قەرزكردنی ناوخۆییە، كە ئاسانترە، هەروەها قەرزكردنی دەرەكی، كە لەگەڵیدا نیم، پێم باشە پەنا بۆ دابینكردنی وشكە پارە لە رێگەی بانكە تایبەت و گشتییەكانەوە ببرێت، هەروەها سندووقەكانی پاڵپشتی خۆیی، دەتوانین ئێستە سوود لەو سەرچاوانە ببینین بۆ زیادكردنی داهاتی حكوومەت لە رێگەی دانانی سەهمی موڵكوماڵ و نەوتی.
هەروەها چەند پێشنیازێك هەن پێویستە حكوومەت بەردژی تاوتوێیان بكات، لەوانە كەمكردنەوەی رسووماتی پێشوو بە رێژەی 50% بۆ هاندانی قەرزداران بۆ دانی باجەكانیان، بەوەیش دەتوانین داتابەیس دروست بكەین لەبارەی ئەوانەی كە لە باج نادەن، بۆیە عێراق خاوەن داهاتێكی زۆرە نەوەك تەنیا لەسەر ئاستی نەوت، كەچی قەبارەی قەرزەكانی عێراق كە راگەندراون لە 112 ملیار دۆلار نزیك دەبێتەوە، 40 ملیار دۆلار قەرزی ناوخۆییە و ئەوەی ماوە قەرزی دەرەكییە، بەڵام عێراق دانی بە هەموو ئەوانە نەناوە.
لەبارەی ئاخۆی عێراق چۆن و كەی دەتوانێت ئەو قەرزانە بداتەوە ئەو شارەزایە روونی كردەوە، عێراق دەتوانێت ئەو قەرزانەی لە رێگەی فرۆشتنی گازەوە بداتەوە، وەك ئەوەی لەگەڵ كوێت ئەنجامی دا، بۆیە ئەگەر بتوانین لەو قەرزانە رزگار بین، دەتوانین لەبارەی پاراستنی پارەكانی عێراق، كۆتەكان لابدەین، دەتوانین ئێستە لە قەرزەكان رزگار بین، ئەگەر عەقلیەت و بیركردنەوەیەكی وەبەرهێنانمان هەبێت، واتە زیادكردنی داهاتی دەوڵەت لەبەرانبەر وەبەرهێنانكردن، وەك خستنەڕووی بەندەری فاو بۆ وەبەرهێنان لە رێگەی گرێبەستێكی درێژخایەن، ئێمە دەتوانین ئەو بەندەرە بۆ ماوەی 50 ساڵ بەكرێ بدەین، بە هەمان شێوە ئاسمانی عێراق، بۆیە كێشەكە بەگەڕنەخستنی بیركردنەوەی وەبەرهێنانكردنە، كە هیوامان وایە ئەو حكوومەتەی ئێستە كارلێككردنی باشتری لەو بابەتەوە هەبێت.
ساڵح هەماش، شارەزای ئابووری دەڵێت، قەرزەكانی عێراق ئاستی 132 ملیار دۆلاریان تێپەڕ كردووە، بۆیە هەر قەرزكردنێكی داهاتوو بە مەرج و سوودی سەخت دەبێت لەسەر عێراق، روونی كردەوە، حكوومەتە دوای یەكەكانی عێراق دركیان بە قەبارەی یاریكردن بە داهاتی ئەو وڵاتە نەكردووە و سوودیان لەو پارە زیادە نەبینیوە لەكاتی زیادبوونی نرخی نەوت كەلەكە بووە، بۆ كاری وەبەرهێنان و بازرگانی بە شێوەیەك بتوانن ئابووری وڵات ببوژێننەوە.
زیاتر گوتی، ئێستە عێراق گفتوگۆ لەگەڵ لایەنە قەرزبەخشەكان دەكات بۆ دواخستنی دانەوەی 11 ملیار دۆلار، لەو قەرزەی پێشوو كردوویەتی كە قەبارەكەی دەگاتە 132 ملیار دۆلار، جیا لە تەنگژەی خەرجكردنی مووچەی فەرمانبەرانی، بۆیە باسكردنی ئەنجامدانی چاكسازی ئابووری بۆ بووژاندنەوەی دۆخی ئابووری، سوودی نییە، چونكە حكوومەت لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، هەر پڕۆژەیەكی ئابووری جارێكی تر فەرامۆش دەكات.
لای خۆیەوە محەمەد ساحب دەراجی، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دووپاتی كردەوە كە قەبارەی قەرزەكانی عێراق ئێستە گەیشتووەتە 124 ملیار دۆلار، لەوكاتەی خەرجییەكانی 2019 گەیشتووەتە نزیكەی 116 ترلیۆن دینار، روونی كردەوە، حكوومەتی پێشووی عێراق هەڵەی كرد كاتێك رەزامەندی لەسەر كەمكردنەوەی قەبارەی بەرهەمهێنانی نەوت كرد، چونكە زیانی گەورەمان كرد، بۆیە پێویستە مستەفا كازمی، هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوەی هەبێت لەو بڕیارە و دوای دانانی وەزیری نوێی نەوت، تەنانەت ئەگەر ناچاربین ئۆپێك جێبێڵین.
ئەو پەرلەمانتارە روونی كردەوە، چەندان چارەسەری هەن بۆ رزگاركردنی عێراق لەو تەنگژە ئابوورییەی تێی كەوتووە، لەوانە رێكخستنەوەی هاوردەكردنی خۆراك و رێگرتن لە هێنانی لە دەرەوە تەنیا پێویستەكەی نەبێت، هەروەها كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكان بۆ رێگرتن لە هێنانەناوەوەی شتە ناپێویستەكان، بۆ ئەوەیش دەتوانرێت هێز بەكاربهێنرێت.
ئەو پەرلەمانتارە روونی كردەوە، پێویستە نرخی گۆڕینەوەی دراو بێتە گۆڕین و روو لە فرۆشتنی راستەوخۆ بۆ هاووڵاتییان بكرێت لەبری مەزادی دراو، هەروەها پێویستە سوود لە پێوەندییەكانی دەرەوە وەربگیرێت و كار بۆ باشتركردنی بكرێت، دووپاتی كردەوە، پێویستە پیداچوونەوە بە بڕیاری كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت بكرێت، ئەو بەهۆی دۆخی سەختی ئابووری عێراق گومانی لە تێپەڕاندنی بودجەی 2020ی عێراق تا ئێستە هەبوو.