كوردستان سەرچاوەی زمانە هیندۆئەوروپاییەكانە

د. مەهدی كاكەیی

13 توێژەری جیهانی لێكۆڵینەوەیەكیان لەبارەی سەرچاوەی زمانە هیندۆئەورووپاییەكانەوه ئەنجام داوە. هاووڵاتێتی توێژەرەكان و ژمارەیان ئەمانەن: سێ نیوزیلەندی، بەلجیكیهك، دوو هۆڵەندی، دوو ئوسترالی، چوار ئەمهریكایی، بەریتانییهك، كە لە ناوەندى توێژینهوه و بەشی زانستى ئەم بابەتانە: {كۆمپیوتەر، مایكرۆبایۆلۆجی و بەرگریی جەستەیی، زانستی زمانی سایكۆلۆجیی، مێشك (زانستی ناسینی مێشكیى و ڕەفتار)، سایكۆلۆجی، كولتور و مێژوو و زمان و زانست لەبارەی ئاسیا و ئۆقیانۆسی ئارام، زانستی زانیاریی تەندروستیی و زانیاریی بایۆلۆجی، ژینگەی مۆلیكیۆل و پێشكەوتن، فەلسەفە، زانستی بیركاریی بایۆلۆجی، زانستی ستاتستیكی بایۆلۆژی، زانستی ژێنێتیكی مرۆڤی، زانستی تێگەیشتن و پێشكەوتنی مرۆڤ } كار دەكەن.

لەم توێژینەوهدا، ئەم ناوەندە زانستیی و زانكۆیانە بەشداریان كردووە: زانكۆی ئۆكلاندی نیوزیلەندی، ناوەندی زانستى ڕێگای بەلژیكی، ناوەندی زانستى ماكس پلانكی هۆڵەندی بۆ زمانی سایكۆلۆژی، زانكۆی ڕادبۆدی هۆڵەندی، زانكۆی نەتەوایی ئوسترالی، كۆڵیژی پزیشكیی زانكۆی نیویۆركی ئەمریكایی، زانكۆی كالیفۆرنیای ئەمریكایی، زانكۆی ئۆكسفۆردی بەریتانی. 

توێژیینەكە لە گۆڤاری زانستیی بەناوبانگی ئەمریكایی (Science)[1] لە ساڵی 2012 زاینی بڵاوكراوەتەوە. ئەم گۆڤارە و گۆڤاری بەریتانی (Nature) بەناوبانگترین گۆڤاری زانستین لە جیهاندا. تەنیا توێژینهوهی ڕەسەن بڵاو دەكەنەوە، واتا تەنیا بڵاوكردنەوەی دۆزینەوە بۆ یەكەمجار و داهێنانی نوێ.

لەم توێژینەوهدا دوو بۆچوون تاقیكراونهتهوە وەك سەرچاوەی خێزانی زمانە هیندۆئەوروپاییەكان: بۆچوونی ئاسایی كە دەڵێت ڕاسایەكانی پۆنتیك (كۆماری ئۆكرانیا) شوێنی پەیدابوونی زمانە هیندۆئەورووپاییەكان بووە پێش 6000 ساڵ. 

بۆچوونی دووەم دەڵێت زمانە هیندۆئەوروپاییەكان بڵاوبوونەتەوە لە ناوچەی ئەنادۆڵ (باكوری كوردستان) بۆ وڵاتانی ئەو گەلانەی ئێسته زمانیان هیندۆئەورووپاییە، لەگەڵ بڵاوبوونەوەی كشتووكاڵ پێش 8000 تا 9500 ساڵ.

توێژەران لە لێكۆڵینەوەكەیاندا، شێوازی لێكۆڵینەوەی پرۆسەی مێژووییان بەكارهێناوه، كە لەوانەیە بەرپرس بێت لە بەشكردنی جیۆگرافیای ئێستهی مرۆڤ. توێژینەوهكه بە تەماشاكردنی دابەشبوونی جیۆگرافی مرۆڤ بەپێی زانستی جیناتی ئەنجام دراوه، بەتایبەت زانستی جیناتی خەڵكی، شان بەشان وشەی سەرەكی 103 زمانی هیندۆئەورووپایی كۆن و نوێ، بۆ دروستكردنی فۆرمێكی ڕوون بۆ بڵاوبوونەوەی خێزانى ئەم زمانانه و هەڵبژاردنی دوو بۆچوونە ناوبراوەكان.

لە ئەنجامدا، توێژەرەكان بەڕوونی بۆیان دەركەوت كه زمانە هیدوئەوروپاییەكان بڵاوبوونەتەوە لە باكوری كوردستانەوە (ئەنادۆڵ)، نەك لە ئۆكرانیای ئێستهوە. كاتی بڵاوبوونەوەكە و شوێنی ڕەگی زمانە هیدوئەوروپاییەكان زۆر ڕێكن لەگەڵ بڵاوبوونەوەی كشتوكاڵ لە باكوری كوردستانەوە، كە دەستی پێكردووە لە نێوان ساڵانی 6000 تا 7500 پێش زاین. ئەم ئەنجامە تیشك دەخاتە سەر ڕۆڵی مەزنی سەرئەنجامی لێكۆڵینەوەی جیۆگرافی بۆ بەشبوونی مرۆڤ بە جیناتهوه بۆ چارەسەركردنی ئەو ململانێیانە كە دەكرێن لەبارەی چەرخی پێش مێژووی مرۆڤایەتیی.

دۆزینەوەكانی شوێنەوارناسی ئەمهریكایی پرۆفیسۆر (ڕۆبەرت جۆن بریدوود Robert John Braidwood) و ئەنجامی توێژیینە ناوبراوەكه، یەك دەگرنەوە. پرۆفیسۆر (بریدوود) دەبێژێت گواستنەوەی ژیانی ڕاوكردن بۆ ژیانی كشتوكاڵ لەسەر خاكی كوردستان لە نزیكەی ساڵی 6000 تا 10000 پێش زاین، ڕووی داوە. 

هەروەها ئەم زانایە درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت، گەلی كورد لە پێش گەلەكانی ترەوە بووە لە پێشخستنی كشتوكاڵ و پیشەسازیی و لە پێش هەموو گەلانی دنیا ژیانی ناو ئەشكەوتی بەجێ هێشتووە و خانوبەرە و پێداویستی ناوماڵی پێشكەوتوو دروست كردووە، و كشتوكاڵ و پێشخستنی بەروبووم (بەرهەمی دانەوێڵە) دۆزراونەتەوە لە كوردستان پێش نزیكەی (12) هەزار ساڵ، كە له كوردستانەوە ڕۆیشتوون بۆ باشووری میزۆپۆتامیا و پاشان گەیشتوونەتە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ و لەوێوە بۆ پەهناڤی ئاریایی، ئەوە هەشت هەزار ساڵ دەبێت بڵاوبوونەتەوە لە باكوری ئەفریقیا و پاشان لە ئەورووپا و هیند. 

ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كە كشتوكاڵی كوردستان پاش چوار هەزار ساڵ گەیشتووهتە ئەورووپا، واتا پێش نزیكەی هەشت هەزار ساڵ لەمەوبەر و ئەم كاتەیش لەگەڵ ئەنجامی توێژیینەكە ڕێكە. 

واتا، لەگەڵ بڵاوبوونەوەى كشتوكاڵ، زمانە هیندۆئەورووپایەكان بڵاوبوونەتەوە بۆ ئەو گەلانە كە ئێسته بەم زمانانە دەدوێن. 

شوێنەوارناس (بریدوود) درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت: زۆر لەم بەرهەمە دانەوێڵانە كە دەیانبینین ئەمڕۆ، وەك گەنم و جۆ و گەنمەشامی، هەموویان لە كوردستان دۆزراونەتەوە. لەبارەی پێشەسازییەوە، ئەم زانا ئەمهریكاییە دەڵێت: دەتوانین بڵێین شوێنەواری "چیانۆ" كە دەكەوێتە باكوری كوردستان، كۆنترین شاری پیشەسازییە لە جیهاندا، لەم شوێنە تا ئێسته مس دەردەكرێت، هەروەها خشتی قوڕین تێیدا دۆزراوەتەوه كە نووسینی لەسەر بووە لەبارەی گۆڕینەوەى بازرگانی. 

هەر لە شوێنەواری "چیانۆ"، پرۆفیسۆر (بریدوود) و تیمە ئەركیۆلۆجییەكەی، پارچە پەڕۆیەكیان دۆزیوهتەوە كە كۆنترین پەڕۆیە لە جیهاندا، و دروستكراوە لە ساڵى 7000 پێش زایین.  

ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە هۆی ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە زیاتر لە (50%)ی وشەكانی زمانی ئینگلیزی وەرگیراوە لە زمانی باوباپیرانی كورد، واتا سۆمەرییەكان[2]، وەك زمانناسی بەریتانی پرۆفیسۆر (وادڵ Wadell) لە پێشەكی فەرهەنگەكەیدا ئاماژەی بۆ دەكات. 

ئەم فەرهەنگە دەیان ساڵ پێش ئەنجامدانی توێژیینەكە بڵاوكراوەتەوە. دەبینین، ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە بەڕوونی پشتگیری ئەنجامی لێكۆڵینەوەكەی (وادڵ) لەبارەی وەرگرتنی زمانی ئینگلیزی زیاتر لە نیوەی وشەكانی لە زمانی سۆمەری دەكات. 

دەركەوتنی ئەوەی كە كوردستان نیشتمانی زمانە هیندۆئەورووپایەكانه، شۆڕشێكی مەزنە لە مێژووی كورددا و دەركەوتنی یەكەم شارستانیەتی مرۆڤایەتی كوردستان دەردەخات، دێڕینی گەلی كورد دەسهلمێنێت، كه ڕۆڵ و كارتێكردنی سەرەكیی هەبووە لەسەر زمان و كولتووری گەلانی جیهان و یەكەم گەل بووە ئاگر و كشتوكاڵ و بەخیۆكردنی ئاژەڵ و پیشەسازیی و نووسینى دۆزیوهتەوە و شارستانێتیی دروست كردووه.

كۆنترین ئاماژەی زانراو بۆ ناوی (ئەنادۆڵ) لەسەر تاڤلەی قوڕینی بزماری وڵاتی میزۆپۆتامیا كراوە، كە دەگەڕێنەوە بۆ چاخی بابلى (2350 – 2150 پێش زاینی) كه بە (وڵاتی هیتییەكان) ناسرابوو، ئەوانیش لە باوباپیرانی كوردن. یەكەم ناوی تۆماركراو بۆ نیوەدوورگەی (ئەنادۆڵ) لەلایەن یۆنانییەكانەوە بە ناوی (ئاسیا Ἀσία)[3] كراوە، لەوانەیە ئەم ناوهیش وەرگیرابێت لە ناوی (ئاسوا Assuwa) كە دەوڵەتێكی كۆنفیدراڵی بووە و لە 22 وڵاتی كۆن لە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ پێكهاتووه، پێش ساڵى 1400 پێش زاینیى.   

سەرچاوە

1. SCIENCE, VOL 337, 24 AUGUST 2012. pp. 957 – 960.

2. Wadell, L. Austin. Sumer – Aryan Dictionary, London, 1927.

3. Henry George Liddell, Robert Scott, Ἀσία, A Greek-English Lexicon, on Perseus.