باژێڕێ دهۆكێ دكه‌ڤیته دناڤ هه‌رێما كوردستانا عیراقێ دا، ل ره‌خێ باكورێ ئیراقێ، لسه‌ر توخیبێن تركیا. لساڵا 1969 دهۆكێ یا بوویه باژێڕ. به‌ری وی وه‌ختی هه‌رێمدارییه‌ك (قه‌زا) سه‌ر ب لیوایا مویسلێ ڤه، نوکە هەشت قەزا و 24 ناحی و 914 گوندێن ئاڤەدان هەنە و ژیێ،وێ بویە 54 سال
د. بێکەس بریفکانی، رێڤەبەرێ شونوارێن دهۆکێ دیارکر کو دهۆکێ دیرۆكه‌كا كه‌ڤن یا هه‌ی بۆ سه‌رده‌مێن كه‌ڤنار دزڤڕیتن، ژ سه‌رده‌مێن بكارئینانا به‌ری ده‌ستپێ دكه‌ت و هه‌تا سه‌رده‌مێ ئۆسمانی به‌رده‌وام دبیت و گت، گه‌له‌ك بۆچوون یێ لسه‌ر ناڤێ وێ هه‌ین، به‌لێ بۆچوونا ژ هه‌میا به‌رئاقلتر ئه‌وه كو ناڤێ وێ یێ ژ په‌یڤا (دو یان تو) یا سومه‌ری هاتی، رامانا وێ ژی ده‌رگه‌هه. هنده‌كێن دی ژی ناڤێ وێ ب مه‌مله‌كه‌تا ئه‌دیابین ڤه گرێدده‌ن، هنده‌ك ژی دیار دكه‌ن كو ناڤه‌كێ كوردی یه یا ژ (دو+خوك) هاتی، رامانا وێ دو جارا خویك دهاته وه‌رگرتن، هنده‌ك ژی وه‌سا هزر دكه‌ن كو ناڤێ وێ یێ ژ جهێ وێ یێ دناڤبه‌را دو چیا دا هاتیه وه‌رگرتن.
زێدەتر گوت، سه‌رده‌مێن به‌ری دیرۆكێ وان چاخا وه‌ردگریت یێن دكه‌ڤنه دناڤبه‌را سه‌رده‌مێ به‌ری یێ كه‌ڤن و ده‌ركه‌ڤتنا نڤیسینێ، ل ڤێ ده‌را باكورێ دولا دو رویبارا نێزیكی 3000 ب.ز دهێته خه‌ملاندن. خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ نێچیرڤان بوون و قویت كوم دكر، پاشی بوونه جوتیار و ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر ژینگه‌ها خۆ. پاشی د كومه‌ڵگه‌هێن مه‌زن دا خڕڤه‌بوون، ئه‌و كوملگه‌هه بوونه كاكلكا جهێن شارستانی (باژێڕ). سه‌رده‌مێ به‌ری ل ده‌ڤه‌را دهۆكێ گه‌له‌كێ به‌رنیاسه، نه‌خاسمه پشتی ڤه‌كولینێن شوینواری ل جهێ نه‌مریكێ (8500-6500 ب.ز) هاتینه كرن لده‌ڤه‌را سكرێ مویسلێ، خانیێن ژ ئاخێ هاتینه ئاڤاكرن، هاتبوونه دیتن، خه‌لكێ وێ جوتیاربوون و پشتا خۆ ب ده‌خل و دانی راست دكر ئه‌وێ كو دچاند. هژماره‌كا گوڕا (قبر) د ناڤ ژۆرێن ئاكنجیبوونێ هاتنه دیتن، پاشی گه‌له‌ك گوڕ یێن وه‌كی گوڕستانێ هاتنه دیتن، ئه‌ڤه ژی دیار دكه‌ت كو رێكێن پێشكه‌تی یێن ڤه‌شارتنێ هه‌بوون.
ننڤبری د درێژاهیا ئاخفتنێن خودا گوتژی، سه‌رده‌مێن دیرۆكی یێن كه‌ڤن ل ڤێ پارچا دولا دو رویبارا پشك دبنه سه‌ر چه‌ند سه‌رده‌ما، سه‌رده‌مێ برونزی یێ ئێكێ یێ كه‌ڤن (3000-2000 ب.ز) كو تێدا ئێكه‌مین ناڤندێن شارستانی هاتینه دیتن، وه‌كی جهێ باستكێ كو روبه‌رێ وێ ژ (50 هكتارا) پتره، لسه‌رده‌مێ مه‌لكێن ئه‌كه‌دیا (2350-2100 ب.ز)ناڤه‌نده‌كا بازرگانی بوو، هه‌ر ل ده‌ستپێكا ساڵا 1600 ب.ز گه‌له‌ك مه‌مله‌كه‌تا ده‌ستهه‌ڵات ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ دكر، ژ وان ژی مه‌مله‌كه‌تا نورگوم بوو ل چه‌ڕخێ هه‌ژدێ به‌ری زایینێ، دبیتن كو (گومیل) پایته‌ختێ وێ بیتن. پاشی مه‌مله‌كه‌تا میتانی یا بهێز دناڤبه‌را چه‌ڕخێ (16-14 ب.ز) ئه‌ڤا لسه‌ر كوچكا كه‌مونه هاتیه دیاركرن. لچه‌رخێ سێزدێ به‌ری زایینێ ئمپراتوریا ئاشووری ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر ڤێ ده‌ڤه‌رێ، وه‌كی هه‌می ده‌ڤه‌رێن دی یێن رۆژهه‌ڵاتا دانگێ یا كه‌ڤن، مه‌لكێن وانا گه‌له‌ك شوینوار یێن ل ده‌ڤه‌را خوڕستیا دهۆكێ هێلاین، وه‌كی نكراندیێن فه‌هیدیێ و به‌نده‌وایێ و خنس و مالتایێ و جوكا جروانه. د ڤی سه‌رده‌می دا گه‌له‌ك پارچێن گوسكا و ئاڵاڤێن جوانكاریێ و مورێن لوله‌ی یێن گه‌هشتینه مه.
رێڤەبەرێ شونوارێن دهۆکێ وت ژی، پشتی كه‌تنا ئمپراتوریا ئاشووریا یا نوی لساڵا 612 ب.ز لسه‌رده‌ستێ میدیا، ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره كه‌ته دبن ده‌ستهه‌ڵاتا میدیاڤه و پاشی دبن ده‌ستهه‌ڵاتا ئمپتراتوریا ئه‌خمینیا ڤه، هه‌تا ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قدونی لساڵا 331 ب.ز ده‌ستێ خۆ دانایه سه‌ر، كو شه‌ڕه‌كی بدژی مه‌لكێ ئه‌خمینی داریوشێ سیێ بسه‌ركه‌تی لده‌شتا گوگمێلا ئه‌وا دكه‌ڤته به‌رامبه‌ری ده‌شتا ناڤكوڕێ ل ده‌ڤه‌را شێخان، ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره ما دبن ده‌ستهه‌ڵاتا هلنستی و سلوقی ڤه، ژبه‌ركو یا هه‌ڤتخویب بوو دگه‌ل ئمپراتوریا رومانی، یا نێزیكی هنده‌ك مه‌مله‌كه‌تێن وێ یێن بچویك و سه‌ربه‌خۆ بوو، وه‌كی مه‌مله‌كه‌تا حه‌زه‌ر ل چه‌رخێ سیێ ب. ز ئه‌ڤا دكه‌ڤته سه‌ر ده‌شتێن ئیراقێ. ل مووزه‌خانا دهۆكێ سه‌خكه‌تا هندێ یا هه‌ی كو هنده‌ك ژ په‌یكه‌رێن وان یێن هاتینه نیشادان.
ل دویماهیا چه‌ڕخێ سیێ زایینی ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره كه‌ڤت دبن ده‌ستهه‌ڵاتا ئمپراتوریا ساسانی ڤه، گه‌له‌ك شوینوار یێن لێ هێلان، نه‌خاسمه ئه‌و جهێن كو موركه‌كا ئاینی هه‌ین، جهێن ئایینی كو ب زه‌ره‌ده‌شتیاڤه د گرێدای بوون، مینا جهێ چارستین.
بریفکانی دیارکر ژی کو هه‌ر ژ ده‌ستپێكا چه‌ڕخێ حه‌فتێ زایینی ده‌ڤه‌را دهۆكێ وه‌كی هه‌می ده‌ڤه‌رێن رۆژهه‌ڵاتا دانگێ كه‌فته دبن ده‌ستهه‌لاتا ئیسلامی ڤه، ژ خه‌لافه‌تا ئه‌مه‌وی بگره و خه‌لافه‌تا عه‌باسی ل چه‌ڕخێ هه‌شتێ زایینی و هه‌تا كه‌ڤتنا وێ ل چه‌ڕخێ سێزدێ زایینی، پاشی ئمپراتوریا مه‌غولی ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر ڤان جها هه‌تا ئمپراتوریا ئۆسمانی ل چه‌رخێ شازدێ زایینی هاتی. گه‌له‌ك جهێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ دیار دكه‌ن كو وانا ده‌ستهه‌لاته‌كا بهێز لسه‌ر ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌بوو، وان ئاش پێشئێخستن و جوكێن ئاڤێ ڤه‌كرن و هه‌ر د ڤی ده‌می دا پویته ب چاندنێ كر و گوت ژی، هه‌ر د ڤی سه‌رده‌می دا دیار دبیت كو گه‌له‌ك ژ كێمینه‌یێن نه‌ته‌وه‌یی و ئاینی هه‌بوون، وانا رێوره‌سمێن خۆ یێن ئاینی دكرن مینا ئێزدی و جوهی و مه‌سیحیا.