چیای شنگال ستراتیجیترین خاڵی جیۆپۆلەتیكی ناوچەكە كەوتە دەست پاسداران

چیای شنگال و شارۆكەكەی دەكەونە دووریی نزیكەی 90 كیلۆمەتری باكور و ڕۆژئاوای شاری مووسڵ و بە دووریی نزیكەی 20 كیلۆمەتریش لە سنووری سووریاوە دووره، ڕووبەڕی چیاكەش هەزار و 240 كیلۆمەتری چوارگۆشەیە‌، لە باشوور و ڕۆژئاوای شنگالەوە تا بەرەو دوورتر بڕۆی بیابان و تەختایییەكان زیاتر و بەرفرەوانتر دەبن، چیای شنگال لە دوا قولـەی قەڵایەك دەچێ و تاكە بەرزایییە لە ناوچەكە و بەسەر سووریا و ڕۆژئاوای مووسڵ دەڕوانێت، چیای شنگال لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە بە پێگەیەكی گرنگ و ستراتیجی دادەنرێ، كەوتووەتە ئەوپەڕی باكوری ڕۆژئاوای عێراق، دەكەوێتە سەر هێڵی 36ی گۆی زەوی، بەرزی شارۆكەی شنگال 522 مەترە لە ڕووی دەریاوە و چیای شنگالیش هەزار و 463 مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزترە، بەو هۆیەوە هەر نەك كاریگەری و مەترسی لەڕێی چیای شنگالەوە بۆ سەر ناوچەكانی دەوروبەری دەتوانرێ دروست بكرێ، بەڵكو جگەلە سووریا و توركیا، دەتوانرێ بۆ ئوردن و ئیسرائیلیش لە ڕێی چیای شنگالەوە مەترسی گەورە بهێنرێتە ئاراوە.

بەهۆی پێگە گرنگ و ستراتیجییەكەی چیای شنگال و ڕوانینی بەسەر تەواوی ناوچەكە، بە درێژایی مێژوو فەرمانڕەواكانی ناوچەكە هەوڵی گرتن و كۆنتڕۆڵكردنی ئەو ناوچەیەیان داوە، هەریەك لە ئیمپراتۆرەكانی میدیا و فارسی و ڕۆمانی و ئاشووری و بابلی و مەغۆلی و عوسمانی و سەفەوییەكان، بەردەوام شەڕ و ناكۆكییان لەسەر ئەو ناوچەیە بەتایبەتی هەبووە، بەهۆی پێگە گرنگەكەیەوە، ماوەی 170 ساڵ ڕۆمانییەكان ئەو ناوچەیان بە تەواوی خستنە ژێر دەستی خۆیان و چوار دەروازەی گرنگیان بۆ دروست كرد، یەكێك لە دەروازەكان ئێستەش شوێنەواری ماوە لە ناوچەی بەربەرۆش كە بە دەرگەی خۆر و ئاسمان ناسراوە، دەرگەی ڕۆژهەڵات و دەرگەی چوونە سەر چیاكە بوونیان هەبوو و شنگال و چیاكەی پایتەختی ڕۆژهەڵاتی ئەسكەندەری گەورە بوون.

لە ڕێی مووشەكی دوورمەوداوە، دەتوانرێ هەر ئامانجێك تا دووریی نزیكەی دوو هەزار كیلۆمەتر بە ئاسانی لەسەر چیای شنگالەوە بپێكرێ و خاپوور بكرێ، لووتكەی چیای شنگال كە بە "چلمێران" ناسراوە بە مانای 40 پیاو دێ، كە شوێنی پەرستگەیەكی كۆن و مێژوویییە بەرزترین شوێنی چیای شنگالە، لە 18 كانوونی دووەم/یەنایەری 1991 ڕژێمی ڕووخاوی بەعس بە سەرۆكایەتیی سەدام حوسێن، 39 مووشەكی سكۆتی گرتە ئیسرائیل لەوكاتەی هاوپەیمانان كردەوەگەلی گەردەلوولی بیابانیان دژ بە سەدام ڕاگەیاند، بەهۆی هێرشی سوپای بەعس بۆ سەر كوێت، ئەمیش لە تۆڵەی ئەمەدا هەڕەشەی ڕژدی خستە سەر ئیسرائیل، بەگوێرەی زانیارییە بڵاوكراوەكانی ئەوكات، مووشەكەكانی سەدام هەریەك لە شارەكانی تەلئەبیب و حەیفا و نەقەبیان بە ئامانج گرت و تا 25ی شوبات/فێبرایەر بەردەوام بوون، ژمارەی قوربانییان بەهۆی مووشەكبارانەكەی سەدام، 74 كوژراو و 230 بریندار بوو، هاوكات نزیكەی دوو هەزار شوێنی نیشتەجێبوون و 200 شوێنی فرۆشتن و بازرگانی و 23 باڵەخانە و 50 ئۆتۆمبێل وێران بوون.

چیای شنگال و دەوروبەرەكەی جگەلە پێگەی ستراتیجی جیۆپۆلەتیكی ناوچەكە، لە ڕووی سامانی سروشتی و وزە و كانزا بەهادارەكانیش، كانی گەورەی تێدایە و بەشێكی زۆریان ئاشكرا كراون، بەڵام هیچ وەبەرهێنانیان تێدا نەكراوە، بەگوێرەی ڕووپێوە جیۆلۆجییەكان، چیای شنگال تا باكوری شارەدێی سنوونێ كۆگەی گەورەی نەوت و گازی سروشتین، ساڵی 1977 ڕژێمی سەدام كۆمپانیایەكی بولگاری ڕاسپارد بۆ گەڕان و پشكنین بەدوای سەرچاوە سروشتییەكان لەو ناوچەیەدا، ئەوان توانییان دەیان كێڵگەی نەوتی لەو ناوچەیە بدۆزنەوە، لە نێوان ناوچەی بارێ و باكوری سنوونێ تا دەگاتە كۆمەڵگەی خانەسۆر، زۆر لەو ناوچە نەوتییانەی دۆزرانەوە، هەڵكەنران و دواتریش بۆ كاتی پێویست داخران و هیچ نەوتێكیان لێ بەرهەم نەهێنرا، جگەلەوەیش چیای شنگال لە باكوری كۆمەڵگەی سیباشێخدرێ جۆرە بەردێكی لێیە كە دەتوانرێ لە پرۆسەیەكی پیشەسازیدا بە ئاسانی قیری لێ بەرهەم بهێنرێت.

سەرچاوە میدیایییەكان لە زاری بەرپرسە هەواڵگرییەكانی وڵاتانی ناوچەكە دووپات لەوە دەكەنەوە، هێنانی داعش بۆ شنگال و كارەساتی ئێزیدییەكان بە هاندانی ئێران بووە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەو ناوچە ستراتیجییە، بەڵام دواتر پێشمەرگە توانییان ناوچەكە ڕزگار بكەنەوە و ئەمەیش بە تەواوی لەلایەن ئێرانەوە نیگەرانی دروست كرد، چونكە ئێران بۆ دوو هۆكار شنگالی بەلاوە ستراتیجی و پێویستە، یەكێكیان بۆ گەیشتن بە سووریا و لبنان و دەریای ناوەڕاستە كە پڕۆژەی هیلالی شیعی پێ دەڵێ، ئەوەی تریشیان بۆ دەست بەسەرداگرتنی ئەو چیا ستراتیجییە لە ڕووی سەربازی و جیۆپۆلەتیكەوە، سەرەنجام بە چڕی هەوڵی دا ناكۆكی لە نێوان هێزەكانی پێشمەرگە و هێزەكانی تر لە ناوچەكە دروست بكات و لە خانەسۆر ناكۆكییەكان گەیشتن بە تەقە لە یەكتركردن و ڕووبەڕووبوونەوەیش، دوای نەمانی داعش لە ناوچەكە، ئێران لە ڕێی میلیشیاكانی شیعە لە عێراق كە ڕاستەوخۆ لەلایەن تارانەوە هاوكاری و سەرپەرشتی دەكرێن، دەستی بە پیلان داڕشتن كرد، بۆ هێرشكردنە سەر ئەو ناوچانەی پێشمەرگەی لێیە و لە ڕووی ستراتیجی و سەربازی و ئابووری و وزەوە گرنگ و پڕ بایەخن، بۆ ئەمەیش دواجار لە 16ی تشرینی یەكەم/ئۆكتۆبەر بەهۆی ڕێككەوتنی لەگەڵ گرووپێكی ناپاك، توانی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكان كۆنتڕۆڵ بكاتەوە.

ئەگەر شنگال نەكەوێتە دەست ئێران، ئەوا ڕێی گەیشتن بە سووریا و لبنان 120 میل درێژتر دەبێتەوە، بەڵام لە ڕێی شنگال- حەسەكە - شەدادی-دێرزوور- دیمەشق بە كورتترین ماوە دەگاتە پایتەختی سووریا یان حەلەب لە باكورییەوه كە تەنیا 200 میل دەبێ‌. بە ڕێی بەغاجەوە دوورییەكە 323 میل دەبێ، بەمەیش ناوەستێ و ئەو دەیەوێ نزیكترین ڕێ بخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، كە ڕێی مووسڵ تەل كۆچك قامیشلۆ بۆ حەلەبە كە درێژییەكەی تەنیا 118 میل دەبێ.

دوای هاتنی میلیشیاكان بۆ شنگال، تیمێكی سوپای پاسدارانیش هاتنە سەر چیاكە و وێنە و ڤیدیۆی بەرزترین خاڵی چیای شنگالیان گرتووە كە بە چلمێران ناسراوە و لەو شوێنەوە سەدام ئیسرائیلی مووشەكباران كرد، ئەمەیش گورزێكە تاران لە ئیسرائیل لە دەرەوەی خاكی خۆی فشار و پەستانەكان بۆ سەر تەلئەبیب زیاتر دەكات و بە تیرێك دوو نیشانە دەپێكێ، هەم باڵادەستی بەسەر ناوچەكە و ئیسرائیل دەبێ، هەم لە ڕێی هەڕەشەكردن بۆ سەر ئیسرائیل دەتوانێ فشار بخاتە سەر وڵاتانی ڕۆژئاوایش.

حەیدەر شەشۆ فەرماندەی هێزی پێشمەرگەی شنگال لەوبارەوە بۆ "وشە" دووپاتی كردەوە، كە پرسی هاتنی تیمی پاسداران بۆ سەر چیای شنگال، وەك هەواڵێكی ئاسایی لەسەر زاری تەواوی خەڵكی ناوچەكە بڵاو بووەتەوە و ئەوان بێ دوودڵی ئەو زانیارییانە دووپات دەكەنەوە.

سەرچاوە/ ئۆرشەلیم پۆست، گلۆبال جیۆپۆلەتیك، ڕۆژنامەی الدیاری لبنانی.