گەلێک بەیتی نالی هەیە وا دەگەیەنن نالی گەیشتووەتە تەمەنی پیرییەکی ڕاستینە و بێ هێز بوون، کە دیارە ئەوەیش لە ٥٨ ساڵیدا پەیدا نابێ، وەک ئەمانە:
-مووی سپی کردم بە شوشتن ئاوی عەینی شۆرە شەت.
-بۆ مەمک نالی چ منداڵانە وەی وەی کردووە.
-گەرچی مووی وەک شیرە، بەو شیرە شکۆفەی کردووە.
-ئەی تازە جوان ! پیرم و ئوفتادە و کەوتووم.
-من پیرم و فانی.
بۆ ئەوەی خوێنەر لەو گێرە و کێشەیە ڕزگار بکەین، بەبێ درێژدادڕی ئەنجامی توێژینەوەکەی "د. هێمن عومەر خۆشناو" نووسەر و مامۆستای زانکۆ، کە بەناونیشانی (نالی لە بەڵگەنامەکانی عوسمانیدا، چەند زانیارییەکی تازە) دەخەینە ڕوو:
١-نالی وێڕای دیوانەکەی و کتێبی مناڤر الانشا‌و، خاوەنی بەرهەمیکی تر بووە بە (هەندێ فەوائیدی عەقڵییە و نەقڵییە) ناونراوە، بۆ وەسف و ستایشی مەقامی خەلیفەی عوسمانی نووسراوە. ئەم بەرهەمەیش لە ساڵی ١٨٤٧ەوە بۆ بارەگای بابی عالی بەرز کراوەتەوە، داوای پاداشتی بۆ کراوە. ئەو کاتەیش هێشتە نالی سەرفەری حەجی نەکردووە، بە حاجی بانگ نەکراوە.
٢-نالی لە ناو عوسمانییەکان بە حاجی و خاوەن پایە و زانا و پیاوێکی مەزن و شارەزا و خەڵکی سلێمانی وەسف کراوە. هەموو ئەو پێشناو و پەسنانەی سەبارەت بە نالی هاتوون، بۆ شاعیر و حەکیم و شارەزا و خاوەن پلە و پایەکانی ناو دەسەڵاتی عوسمانی بەکار هێنراون.
٣-سەرچاوەیەک بە پشت بەستن بە کتێبەکەی حەزراوی، زانیاری تر سەبارەت بە ژیانی نالی زیاد دەکات، ئەویش ئەوەیە "نالی" لای باوکی خوێندوویەتی و پاشان ڕووی کردووەتە حیجاز و لە حیجاز لە زۆر لە پرسە زانستییەکاندا بە یەکێک لە مەرجەعەکانی زانست حسێب کراوە.
٤-هەموو ئەو بۆچوونانەی لە ڕوانگەی شیعرەکانییەوە سەبارەت بە نەبوونی هاوسەری نالی دەڵێن، لە ڕاستی دوورن و نالی ئەو کاتەی لە مەککە بووە، ژنی هەبووە و ئەو ژنەیش ناوی (زەینەب خانم) بووە پینج ساڵ دوای مردنی نالییش ئەو هەر لە ژیان بووە و لە شاری مەککە دەرنەچووە.
٥-نالی لە سەردەمی عوسمانییەکاندا و لە شاری مەککەدا مووچەخۆری عوسمانییەکان بووە و دوای مردنی ژنەکەی داوای مووچەکەی نالی لە دەسەڵاتدارانی مەککە و خەزێنەی دەوڵەت کردووە و مووچەکەیش چوارسەت قڕووش بووە.
٦-نالی لە زەینەبی خێزانی هیچ منداڵیکی لە پاش بەجێ نەماوە.
٧- نالی لە ڕۆژی ٢٣ی مانگی ١١ی ساڵی ١٨٧٧ی زاینی لە ئەستەنبوڵدا کۆچی دوایی کردووە و هەر لەوێش نێژراوە.
نموونەیەک لە شیعرە بەرز و نایابەکانی نالی:
مەستوورە کە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ
ھاتە خەوم ئەمشەو بە چ نازێک و عیتابێ!
ھاتووم، وتی، عوقدەم ھەیە، قەت مومکینە وا بێ؟
ھی تۆم ئەگەرەم مەسئەلە حەل کەی بە جەوابێ
ھەر مەسئەلە بیکرێ کە بە تۆ شەرحی کرا بێ
مومکین نییە کەس دەخڵی بکا چین و خەتا بێ
ئایینە بە مایینە دەبێ ڕەنگ نوما بێ
مەستوورە بەمەستوورە دەبێ موھرەگوشا بێ
نوکتێکی زەریفە بە نەسیبی زورەفا بێ
تەعریفی دەکەم، بەڵکو لەبۆ دەرد شیفا بێ
ئەم سیڕڕە چییە میسلی سوھا بێ، نەسوا بێ؟
دوڕڕێ، کە وەکوو دوڕڕی سەما بێ، نەسما بێ؟
دوککانی توحەف، کانی حەیا، کانی بەقا بێ
قوببەی لە قیبابی نوقەبا بێ، نەقۆپا بێ
وەک خەیمە بە پەردێکی دوو ئەستوونە بە پا بێ
سەر تیلەکی نەختێ بە نەزاکەت قڵەشا بێ
وەک ھیمەتی سۆفی کە لەنێو خەڵوە خزا بێ
مەستوور و عەزیزی شەرەف و ڕیفعەت و جا بێ
یا کۆمڵە زیوی بوخەلا دوور لە سەخا بێ
موغلەق بە بەخیلی، بە مەسەل مشتی مەلا بێ
کاسێکی بلوورینی نخوونی لە سەرا بێ
نەختێکی لەبەر مەوجی لە تافەت قڵەشا بێ
یاخۆ پەڵە بەفرێکی کە ئەسڵەن نەشکا بێ
قەندیلی مونیر و گوزەری ئاب و ھەوا بێ
کام ئاب و ھەوا؟ موعتەدیلی نەشئونوما بێ
یەعنی لە وەسەت کانییە گەرمێکی تێ زابێ
لەو کانییەدا چووزەرە ڕێواسێ ڕووابێ
بەو چووزەرە ڕێواسە کەمێکی قڵەشابێ
یا قەسری موعەللا، کە لە ئاوێنە کرابێ
یا غونچەیی نەشگوفتە کە ئاوی نەدرا بێ؟
یا گومبەدی نەزھەتگەھی نێو باغچەسەرا بێ
ئەلوانی گوڵامێز و شەکەربێزی تیا بێ؟
یا قورسی نمەک ھەر وەکوو مەڕمەڕ بە زیا بێ
جێی قەترەیە ئاوێکی لەنێودا قڵەشا بێ؟
یا گردەکی گردێکی کە شیرین ھەڵی دابێ
گردی نمەکین، یەعنی گیای لێ نەڕوا بێ
دامێنی بە ئەنواعی گوڵ و مڵ خەمڵا بێ
گەنجێکی تێدا بێ کە تیلەسمی نەشکا بێ
حوققێکی زەڕی سافی لەسەر بانی نرابێ
نەختێکی بە سەد سەنعەتی مانی قڵەشا بی!
یا ڕەئسی یەتیمێکی کە بێ بەرگ و نەوا بێ
غەڵتان و سەراسیمە: نە داکێک و نە بابێ
فێسێکی سپی و توندی لە کەللـەی کەلی نا بێ
ھێشتاکو لە حەق جێگەیی خاسی نەدڕا بێ
چەسپیدە و خڕ ھەر وەکوو بەر قاڵبی دابێ
نەختێکی لەبەر توندی و سفتی قڵەشا بی؟
دورجێکی موجەوھەر کە ھەموو حوسن و بەھا بێ
دوڕڕێکی مونەوەر کە ھەموو ئاوی سەفا بێ
بەیزێکی شوتورمورغی کەوا تازە کرا بێ
وەک بەیزەیی بەیزا بە زیا و بە سەنا بێ
خرچێکی مودەوەر، بە عەسەل ئاوی درا بێ
نەختێکی لەبەر حوسن و حەلاوەت قڵەشابێ؟
یاخود وەکوو خۆی شاھیدە، با وەسفی وەھا بێ:
سیمین مەمکێکی ھەکە تازە ھەڵی دابێ
یا تازە ھەنارێکی کەناری گوڵی مابێ
بێ درز و قڵیش میسلی شەمامێکی تەڵا بێ
بۆ تەجرەبە تا لەززەتی شیرینی ئەدا بێ
نەختێکی وەکوو دیدەیی دەرزی قڵەشا بێ؟!
یاخۆ، مەسەلا، میسلی نە وا بێت و نەوا بێ
مەشھوور و خەفی ھەر وەکوو عەنقا و وەفا بێ
ساحێب زەڕ و زیوێ کە فریبی عوقەلا بێ
ئیکسیری تەڵای ئەحمەری چەند قەترە لە لا بێ
دەعوای ئومەرا چەندە لەسەر تەختی کرا بێ
چەند خوێن، کە ڕژابێت و چ خوێنی نەڕژا بێ
کێ بێ لە جیھاندا چ گەدا بێت و چ شا بێ
تەرکێکی وەھا ناسک و پڕ لەززەتی گا بێ؟
***
دێوانە کە زانی کە دەبێ عوقدەگوشا بێ
ھەستا و گوتی: ئەشکی ڕەوانم بە فیدا بێ!
ئەم ساحێبی تەشریحە دەبێ ھەیئەتی چا بێ
ھەم شاریح و ھەم جاریح و مووزیحە گوشا بێ
بۆ توند و ڕەقی مەتنی مەتینی حوکەما بێ
تەدقیقی ئەمیش سیڕڕە دەبێ خوفیە ئەدا بێ
نەرم و خۆش و مونتیج وەکوو بەستی ئودەبا بێ
توولانی و بەرجەستە وەکوو دەستی دوعا بێ
شەو نائیم و قائیم، عەلەمی بابی ڕەزا بێ
بێ دیدە ھەڵستێ بە مەسەل عەینی عەسا بێ
مەجزووبی توروق، مورتەعیشی لەرزش و تا بێ
سالیک ڕەوشی مەسلەکی ڕێگەی سولەحا بێ
فەرقێکی ھەبێ: داخڵی میحرابی ڕەجا بێ
چاوێکی ھەبێ: غەرقەیی فرمێسکی بوکا بێ
ڕێی حورمەت و بێحورمەتی ھەرگیز نەکوتابێ
چەند ئاوی ڕژابێت و چ ئاوی نەڕژا بێ
لەم ڕێگە سەریشی کە بچێ، یەعنی کوژا بێ
گەردن کەچێ بەرپێتە، قەدەم ڕەنجەکە، سا بێ
تا گەرمڕەوی ڕێگەیی زوڵماتی بەقا بێ
ما‌و خزرت قەترە لەسەر قەترە فیدا بێ
کێ بێ وەکوو تۆ بەم شەوە ڕەحمی بە منا بێ!
مەجزووبە سیفەت، یەعنی سیلەی ڕەحمی تێدا بێ!
ھەم جازیبە و قابیلەیی ئەخز و عەتا بێ!
مەستوورە و مەخفی، شەبەھی بادی سەبا بێ!
مەستانە ھەڵستێت و بە کوێری ڕوقەبا بێ
ئەم بابزەنە گەرم و تەڕی کا بە کەبابێ
***
نالی! وەرە ھەزلێکی کە عاری شوعەرا بێ
ڕووڕەش مەکە پێی سەفحەیی ھەر لەوح و کیتابێ
تەحریری خەیاڵ و خەو ئەگەر بێتە حیسابێ
دەروێش و گەدا، شاھ و دەبێ شاھ، گەدا بێ
وا چاکە خەیاڵ و خەوت ئەسراری ھودا بێ
نەک بەحسی سوروور و عەلەم و بادی ھەوا بێ...
سەرچاوەکان/
-دیوانی نالی، لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی مەلا عبدالکریمی مدرس و فاتح عبدالکریم، چاپخانەی کۆڕی زانیاری کورد – بەغدا ١٩٧٦.
-دیوانی نالی چاپی دووەم/ مەلا عەبدولکەریمی مودەریس و فاتح عبدالکریم چاپخانەی کوردستان.
- مێژووی ئەدەبی کوردی نووسراوەی عەلائەدین سەججادی، چاپخانەی مەعارفی بەغداد، 1951.
- نالی لە بەڵگەنامەکانی عوسمانیدا، هێمن عومەر خۆشناو، یەکەم چاپی ساڵی ٢٠١٧ی زاینی.