تیرۆر شێوازە كلاسیكییەكەی تێدەپەڕێنێت و لەمەولا بە سوود وەرگرتن لە دڕۆن لە ئاسمانەوە ئامانجەكەی دەپێكێت. دڕۆن دوای 100 ساڵ بەسەر دروستكردنیدا لە ئامانجەكەی لا دەدات و ئێستە بووەتە مەترسیدارترین چەكی دەستی گرووپە تیرۆریستییەكان.
هەفتەی رابردوو لەو كاتەی نیكۆڵاس مادۆرۆ سەرۆكی ڤەنزوێلا لە بەردەم هێزەی سەربازی وڵاتەكەی گوتاری پێشكەش دەكرد، دوو فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی دڕۆن بە ئاسماندا بەرز بوونەوە، پاشان بەرپرسانی تەناهی ئەوەیان بە هەوڵێكی تیرۆری شكستخواردوو هەژمار كرد.
بەپێی راپۆرتێكی "
عەرەب" دەزگاكانی هەواڵگری و سوپا و دامەزراوە تەناهییەكان لە ئاستی دنیادا، دركیان بە مەترسی "دڕۆنی خۆكوژ" كردووە كە بووەتە مەترسییەكی نوێ و توانای هەیە دەستنیشانی ئامانجەكانی بكات و پێی بگات.
شارەزایان كۆكن لەسەر ئەوەی هەوڵی تیرۆركردنی مادۆرۆی سەرۆكی ڤەنزوێلا دەبێتە "وانەیەك" بۆ سەرۆكەكانی دنیا كە گۆڕانكاری ریشەیی لە شێوازەكانی پلانە تەناهییەكان بكەن لەو كاتەدا كە بەشداری لە بۆنە گشتییەكان و سەردانە فەرمییەكان دەكەن.
بەمەش دەتوانین بڵێین كۆتایی بە سەردەمی كلاسیكی پاراستنی سەرۆك و بەرپرسە باڵاكان هات كە زیاتر پاراستنی جەستەی ئەو كەسە بوو لەگەڵ پاراستنی تیمەكەی لە دوورەوە چ لە رێی قەناس بەدەستەكان بێت لەسەر باڵەخانە بەرزەكانی دەوروبەری ناوچەكە، بەڵام پێ دەچێ دوای شكستی تیرۆركردنی سەرۆكی ڤەنزوێلا، پرسی تەشویش خستنە سەر ئاماژە و تۆڕەكانی ئینتەرنێتیش ببێتە بەشێك لە پلانی پاراستنی سەرۆكەكان لەو كاتەی بەشداری بۆنە یان ئاهەنگ یان سەردانی فەرمی دەكەن.
چاودێران و شارەزایان پێیان وایە ئاسان نییە بۆ تیمی پاراستنی سەرۆك و بەرپرسە باڵاكان چەكی دژە فڕۆكەی دڕۆنیش بخەنە پاڵ چەكەكانی لە بەردەستیاندان.
بیرۆكەی دڕۆنی خۆكوژ لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە؟
دەكرێت دڕۆن بكرێتە خۆكوژ لە رێی هێزی "كیمیكازی" وەك چۆن فڕۆكەوانە ژاپۆنییەكان لە جەنگی جیهانی دووەم بە خۆیان و فڕۆكەكانیان خۆیان بە كەشتییە جەنگییەكانی ئەمەریكی لە زەریای هێمن دەتەقاندنەوە، بەمەش زیانێكی زۆر گەورەیان لە ئەمەریكییەكان دا.
هەمان بیرۆكەی ژاپۆنییەكان، رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدەش لە 11ی ئەیلوول/ سیپتێمبەری 2001 دووبارەیان كردەوە كاتێك توانییان دوو فڕۆكەی سڤیل بڕفێنن و بە تاوەری بازرگانی بیتەقێننەوە.
داعش وەك گرووپێكی تیرۆریستی، لە شەڕی دژ بە سوپای عێراق لە مووسڵ، دڕۆنی بەكار هێنا بۆ تەقاندنەوەی بۆمب و نارنجۆكی دەستی بەسەر سوپای عێراق، بەڵام ئەوەی دژ بە سەرۆكی ڤەنزوێلا رووی دا، تەواو جیاواز بوو كاتێك دڕۆنەكە خۆی چەكی خۆكوژ بوو.
ئێستە تەنیا 11 وڵات دڕۆنی لە بواری سەربازی بەكار هێناوە، ئەمە جگە لە گرووپە تیرۆریستییەكان كە بە دەستكاریكردن لە دڕۆنی ئاسایی، بەكاری دەهێنن بۆ كاری سەربازی و تیرۆر. لەوانە حزبوڵای لبنانی و حەماسی فەلەستینی و حووسییەكانی یەمەن و داعش.
چاودێران دەڵێن پرسی پێشخستنی دڕۆن، یان فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان، بە جۆرێك كە توانای ئەنجامدانی كردەی تیرۆری هەبێت، پێویستی بە بەستنی عەقڵێكی دەستكرد هەیە كە توانای هەبێت لە دووبارە داڕشتنەوەی وێنەی جەنگە كلاسیكییەكان.
پیتەر بێرگن شیكەرەوە تەناهی كەناڵی "CNN" دەڵێ، هەوڵی تیرۆركردنی مادۆڕۆ ئاگادار كردنەوەیەكە كە پێویستە وڵاتان بنكە سەربازی و باڵوێزخانە و بەرژەوەندییە زیندووەكانیان لە دنیا بپارێزن نەك تەنیا سەرۆكەكان، چونكە دڕۆنی خۆكوژ هیچ جیاوازی نییە لەگەڵ ئۆتۆمبێلی خۆكوژ، بەڵكو مەترسیدارترە ئەگەر دڕۆنی خۆكوژ بكەوێتە دەست رێكخراوە تیرۆریستییە جیهانییەكان، بەمە شێوازی تیرۆر لە سەتەی 21 دەگۆڕێت.
مێژووی دروستكردنی دڕۆن
بەپێی "
ویكیپیدیا" مێژووی دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕكەوان "دڕۆن" دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1917 كاتێك بەریتانییەكان هەوڵیان بۆی دا و ساڵی 1924 هەوڵەكانیان پێشخست بۆ چەند ئامانجێكی دیاریكراو لەوانە تۆپهاوێژی دوژمن، تا ئەو كاتەی ساڵی 1960 فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی سیخوڕی ئەمەریكی "U-2" رووسەكان لەسەر ئاسمانی وڵاتەكەیان خستیانە خوارەوە، پاشان لە كوباش بەهەمانشێوە ساڵی 1962.
دواتر لە جەنگی ڤێتنامیش ئەمەریكییەكان بەكاریان هێنا، هاوكات میسڕییەكانیش لە جەنگی 1973 دژ بە ئیسرائیل بەكاریان هێنا، بەڵام شكستی خوارد، لە ساڵی 1982 ئەمجارە ئیسرائیل دژ بە سووریا بەكاری هێنا و بەهۆیەوە 82 فڕۆكەی سووری تێكشكاند.
لە ماوەی رابردوودا دڕۆن بۆ چەندان مەبەستی جۆراوجۆر بەكار هاتووە، لەوانە سیخوڕیكردن، دەستنیشانكردنی ئامانج، جەنگی ئەلیكترۆنی بە ئەرێنی و نەرێنی، تەشویش دروستكردن، بۆ زانینی كەشوهەوا، كوژاندنەوەی ئاگر، راپۆرتی رۆژنامەوانی، ئاهەنگی خێزانی و تایبەت، پاراستنی شوێنی كۆبوونەوەكان و ....
دوای ئەوەی داعش بۆ یەكەمجار دڕۆنی بۆ كاری تیرۆر بەكار هێنا، ئەمجارە لە ڤەنزوێلا بۆ خۆكوژی بەكار هێنرا، بە گشتی دڕۆن دوو جۆری هەیە، هەیانە لە دوورە كۆنتڕۆڵ دەكرێت و هەیانە خۆی كۆنتڕۆڵی خۆی دەكات لە رێی بەستنی عەقڵێكی دەستكرد بۆی كە توانای شیكردنەوەی زانیارییەكانی هەیە.
لە سیخوڕییەوە بۆ تیرۆر
ئەگەرچی لە سەرەتادا دڕۆن بۆ كاری سیخوڕی بەكار دەهێنرا، بەڵام ئێستە بەشدارە لە چەندان تاوان، هەر لە بەزاندنی سنووری تایبەتمەندی تاكەكەسی تا دەگات بە گواستنەوەی مادەی هۆشبەر بۆ ناو گرتووخانەكان، ئەمەش وایكردووە زۆرێك لە وڵاتان سەرقاڵی داڕشتنی یاسای تایبەت بن بە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ بەكارهێنەرانی دڕۆن.
لە ساڵی 2010دا ژمارەی بەكارهێنەرانی دڕۆن لە چەند هەزارێك لە دنیادا تێپەڕی نەدەكرد، بەڵام لەگەڵ زیاتر پێشخستنی پیشەسازیی دڕۆن و دابەزینی نرخی ساڵانە بەكارهێنەرانی بە سەتان هەزار زیادی كردووە. ئەوەی زیاتر ترسی لێ دەكرێت بەهۆی هەرزانییەكەیەتی كە بەكارهێنەرەكەی لەو كاتەی هەست بە مەترسی دەكات دەتوانێت دڕۆنەكە جێبهێڵێت.
جیمز ماكلیر پارێزەری تایبەتمەند بە كێشەكانی پێوەندار بە فڕۆكەی دڕۆن لە راپۆرتێكی "
BBC" دەڵێ، پێویست دەكات كەرەستەی زۆر تایبەت لە دڕۆنەكان ببەسترێن بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر شوێنی بەكارهێنانی و ئەو كەسەی بەكار دەهێنێت، تا یارمەتیدەر بن لەكاتی لێكۆڵینەوە و گەڕان.
ماكلیر ئاماژەی بەوەش دا رۆژ دوای رۆژ دیوە یاسایییەكەی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ دڕۆن گرنگی زیاتری پێ دەدرێت، ئەویش بەهۆی زیاتر بەكارهێنانی، بەتایبەت بەكارهێنانی دڕۆنی بازرگانی لەلایەن گرووپە تیرۆریستییەكانەوە كە دەستكاری دەكەن و دەیكەن بە چەكێكی كوشندە.
زیاتر گوتی "مەترسییەكانی لە دڕۆن دەكرێت زۆر زیاترە لەو مەترسییانەی لە خەڵك چاوەڕوان دەكرێت، بۆیە پێویست دەكات یاسای تایبەتی بۆ دەربكرێت بۆ پاراستنی گیانی هاووڵاتییانی سڤیل، لەوانە جەماوەر لە كاتی یارییەكی تۆپی پێدا، یان ئاهەنگێكی موزیك و گۆرانی، یان گردبوونەوەیەكی ناڕەزایەتی و.. لەو كاتانەدا مەترسییەكان زیاتر دەبن".