گۆڕان لە كەشوهەوا هەڕەشە گەورەكەیە و عێراق ژیانی تێدا نامێنێت

 دەرئەنجامی ئەو لێكۆڵینەوەی بەمدواییە كراوە كە هەفتەی رابردوو گۆڤاری تایبەتمەندی "نیچەر كلاینت چینگ" بڵاوی كردووەتەوە، دەڵێ دنیا رووبەڕووی بۆمبێكی ژینگەیی تەوقیتكراو دەبێتەوە ئەگەر پەلە نەكرێت لە رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و كاریگەری و لێكەوتەكانی.

بەگوێرەی بەدواداچوونی توێژینەوەكە، دەركەوتووە هەندێك ناوچەی وشك هەن لە دنیا رەنگە ئاوی ژێرزەوی تا ماوەیەكی زۆرتر لەوەی پێشبینی دەكرا، بمێنێتەوە، بەهۆی گۆڕینی رەگەزی زەوییەكانیان و بەكارهێنان و هەڵكەندنی بیری ئاو.

توێژنەوەكە كە تیمێكی لە لێكۆڵەرانی زانكۆی كاردیفی بەریتانی ئەنجامیان داوە و ماوەی پێنج ساڵی خایاندووە، هەندێك نموونەیان لە ئاوی ژێر هەندێك ناوچە وەرگرتووە لە رێی كۆمپیوتەری خۆبەكاربەر، لەگەڵ ئەو داتا هایدرۆلۆجیانەی دەستنیشانی خشتەی كاتی ئەو بیرانە وەردەگرێت و دەستنیشانی وەڵامدانەوەی ئاوی ژێرزەوی دەكات لە كاریگەرییەكانی بەسەر كەشوهەوا.

 

ئاودانی زەوی

ئاوی زەوی گەورەترین سەرچاوەی ئاوی بەكار هاتووە لە دنیا و زیاتر لە دوو ملیار مرۆڤ لە بۆ ئاوی خواردنەوە و ئاودێری و كشتوكاڵ پشتی پێ دەبەستن، سەرچاوەی ئەو ئاوەش، هەمان ئەو ئاوەیە كە لەسەر رووی زەوی وەری دەگرێتەوە لەو كاتەی ئاو رۆدەچێتە چینەكانی زەوی لە رێی باران بە تایبەت كە چینەكانی زەوی قووتی دەدات بۆ خواری خوارەوە، بۆیە پڕبوونی چینەكانی زەوی دەیان سەدە دەخایەنێت، مەترسییەكەش لەوێوەوە سەرچاوەی گرتووە.

ئەو ئاوەی رۆدەچێتە هەناوی زەوی، دوای پڕبوونی لە رێی كانی و كارێزەوە دەردەچنە سەر رووی زەوی و بەهۆیەوە دەریاچكە و رووباری لێیەوە دروست دەبێت، بەڵام لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا و بەكارهێنان تۆڕباین و هەڵكەندنی بیرەكان، مرۆڤ پەلە لە ئاوەكە دەكات بۆ دەرهێنانی، ئەمەش ئەو مەترسییەیە كە لە داهاتوودا بەسەر چینەكانی زەوی و ئاوی ژێرزەوی دروستی دەكات.

 

مەترسییە هەرە گەورەكە لێرەدایە ئەگەر كردەی ئاودانی زەوی، بەهۆی گۆڕان لە كەشوهەوا روو بدات و ببێتە هۆی كەمبوونەوەی بارانبارین كە سەرچاوەی سەرەكی ئاودانی زەوی و گەڕاندنەوەی ئەو بڕە ئاوەیە بۆ ئاوی ژێرزەوی كە مرۆڤ بەكاری دەهێنێت، ئەوا ئاستی ئاوی ژێرزەوی گۆڕانكاری بەسەردا دێت.

یەكێك لە هۆیەكانی دەبنە زوو روودانی ئەو گۆڕانكارییە، خراپ بەكارهێنانی زەوییەكەیە بە شێوەی نەرێنی كە كاریگەری بەسەر ئاوی ئەمباركراوی ژێرزەوی دەبێت، وەك هەڵتەكاندن و لەناوبردنی باخچە و دارستانەكان بۆ شوێنی نیشتەجێبوون، یان بۆ لەوەڕگای بەخێوكردنی گیاندارە ماڵییەكان، بۆیە ئەو گۆڕانكارییە و لەناوبردنی درەختەكان لەوێوە كاریگەریی دەبێت كە درەخت و میوەكان بەشێكی زۆر لە شێ دەدەن بە رووی زەوی و تەڕی دەكەن، ئەمەش كاریگەری ئەرێنی لەسەر كەمبوونەوەی بە هەڵمبوونی بەرگی زەوی دروست دەكات كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا كاریگەری لەسەر گۆڕانكاری لەسەر ئاوی ژێرزەوی دروست دەكات.

 ئەو ناوچانەی هەڕەشەیان لەسەرە

بەگوێرەی توێژینەوەكە، ئاوی ژێرزەوی لەو ناوچانەی شێیان زۆرە زووتر وەڵامی مەترسییەكانی گۆڕان لە كەشوهەوا دەدەنەوە لەو ناوچانەی لە بنەڕەتدا ناوچەی وشكن، یان نیمچە وشكن و شێیان كەمە، چونكە لەو ناوچانە ئاو بە سروشتی خۆی كەمە و كاتێكی زۆری دەوێت هەتا وەڵامی كاریگەرییە نەرێنییەكانی كەشوهەوا بەسەر ئاوی ژێرزەوی بداتەوە.

بەو پێوەرە بێت ئەوا ناوچەی ئەمازۆن و ئیندۆنیسیا و بەشێك لە ئەفریقا، ئەو ناوچانەن زۆر زوو وەڵامی مەترسییەكانی گۆڕانكاری لە كەشوهەوا دەدەنەوە، ئەو ماوەیەی پێویستە كەمترە لە 10 ساڵ تا كاریگەرییە نەرێنییەكان لەسەر كەمبوونەوەی ئاوی ژێرزەوی هەستی پێ بكرێت.

لە توێژینەوەكەدا دەستنیشانی كەرتی غەزەی فەلەستین دەكات كە لە دۆخێكی زۆر مەترسیدار دایە و چینەكانی ئاوی ژێرزەوی لە ژێر گوشارێكی زۆر گەورەن لە دەرئەنجامی زۆر بەكارهێنان و پشت پێبەستن پێی و بەرزبوونەوەی ئاستی پیسبوونی ژینگە و تێكەڵبوونی ئاوی دەریا بە ئاوی ژێرزەوی، وایكردووە ئاستی ئاوی ژێرزەوی لەو ناوچانەدا تەنیا 4% مابێتەوە.

هاوكات لێكۆڵەران پێیان وایە دوای غەزە، ئەوا كەمبوونەوەی ئاوی ژێرزەوی كاریگەری بەسەر تارانیش بكات كە ساڵانە 25 سانتیمەتر ئاوی ژێرزەوی لەوێدا كەم دەبێت.

مارك كوسبرت سەرۆكی توێژینەوەكەی زانكۆی كاردیف، دەڵێ بەپێی توێژینەوەكە دەركەوتووە كاتی وەڵامدانەوەی ئاوی ژێرزەوی بۆ ئەو پێوەرانەی دانراون وەك لەسەرەوە باس كراون، دەستنیشانی تەمەنی ئاوی ژێرزەوی لەو ناوچەیە دەكات، بۆیە ئەگەر گۆڕانكاری لە ژینگە روو بدات، ئەوا تەمەنی ئاوی ژێرزەوی كەمتر دەبێتەوە بەهۆی كەمبوونەوەی باران كە سەرچاوەی سەرەكی ئاوی ژێرزەوییە.

گوتی "بەپێی توێژینەوەكە دەركەوتووە نیوەی ئەو ناوچانەی كە ئاوی ژێرزەوی تێیدا چالاكە، لە ماوەی 100 ساڵی داهاتوودا وشك دەبن، بەڵام ئەگەر گۆڕانكاری لە كەشوهەوا و ژینگە روو بدات، ئەوا كاریگەری ئەرێنی و نەرێنی بەسەر تەمەنی ئاوی ژێرزەوی دەبێت، واتە گۆڕانكارییەكە ئەگەر ئەرێنی بێت ئەوا تەمەنی زیاتر دەكات و ئاوی ژێرزەوی زیاتر دەبێت بەپێچەوانەوەش هەر راستە.

20 ساڵی تر ژیان لە عێراق نامێنێت

بەگوێرەی بەدواداچوونێكی تر، عێراق كە ئێستە ساڵانە پێویستی بە 53 ملیار مەتر سێجا ئاو هەیە، بەڵام لە باشترین وەرزدا ئەو ئاوەی لە رێی رووبارەكانەوە دەڕژێنە عێراق 77 ملیار مەتر سێجایە، لە وەرزی وشكە ساڵیشدا دەگاتە 44 ملیار، بۆیە كەمبوونەوەی هەر ملیار مەترێك ئاو سێجا، ئەوا 260 هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی وشك دەبن و چیتر بە كەڵكی چاندن نایەن.

بەو پێوەرە بێت، ئەوا ساڵی 2040 عێراق بێ رووبار دەبێت و ئاوی دیجلە و فوڕات ناگاتە شەتولعەرەب، توێژینەوەكانیش ئاماژە بەوە دەدەن ساڵی 2025 ئاماژەكانی وشكەساڵییەكی زۆر توند دەردەكەون و بەشێكی زۆری ئاوی رووباری فوڕات ناگاتە باشوور، هەروەها دیجلەش بەقەد زێرابێك ئاوی لێ دەڕوات.

 ئەو مەترسییانە لەسەر داهاتووی عێراق لە كاتێكدایە لە هاوینی 2018 تەنگژەیەكی گەورەی دروست كرد، بەڵام هێشتا هیچ رێككەوتنێك لەنێوان عێراق و توركیا نییە لە بارەی پشكی عێراق بەگوێرەی پڕۆتۆكۆڵی هاوبەشی نێوانیان.

عەون زیاب ئەندازیار و گوتەبێژ لە وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو دەڵێت، عێراق دەیەوێت رێككەوتنێكی روون و رەوان لەگەڵ توركیا واژوو بكات دوای تەواوبوونی بەنداوی ئەلیسۆ كە هاوكێشەی رووباری دیجلە بە تەواوەتی دەگۆڕێت، تەنانەت دیجلە لەناو توركیاش وەك زێرابێكی لێ دێت.

 پێوەند بەو 42 رووبار و زێیە وەرزییەی لە ئێرانەوە دەڕژێنە ناو عێراق، ئەگەرچی ئەو پرسە یەكێك بووە لە خاڵەكانی رێككەوتنی جەزائیری ساڵی 1975 لەنێوان عێراق و ئێران، بەڵام دوای جەنگی نێوانیان لە 1980 تا 1988، ئەو رێككەوتنە سڕ كراوە.

گوتەبێژی وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاوی عێراقی، ئاماژەی بە پلانێكی وەزارەتەكەی دا كە ستراتیجێكیان داڕشتووە بۆ چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاو تا ساڵی 2035، گوتی "ئێمە تێگەیشتووین ئێران و توركیا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئاو دەكەن، دەیانەوێت ئەو ئاوەی هەیە نەڕژێتە ناو عێراق، بۆیە ستراتیجێكمان داناوە كە پشت بە ئاودان و كشتوكاڵی تەكنەلۆجیای نوێ دەبەستێت".