کاتێک لە ساڵی 2003 ئەمەریکا، بڕیاری لادانی سەدم حسێنی خستە بواری جێبەجێکردنەوە، هەموو ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچوون عێراق دەبێت بە ناوەند و هاوپەیمانێکی بەهێزی سیستمی رۆژئاوا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا. کەچی گوشاری ناوخۆیی بەشێک لە پێکهاتەکان و پاڵپەستۆ و دەستێوەردانی هەرێمی و لەمانەیش گرنگتر، بێ پلانی و دەستەوەستانبوونی رۆژئاوا، پرۆسەکەی بە جۆرێکی تر نووسییەوە.
لە کۆتایی ساڵی 2005 دەرکەوت ئەمەریکا ناتوانێ یان پێی باش نییە بۆ خۆی تەنیا لەگەڵ وڵاتانی تری رۆژئاوایی عێراق بەڕێوە ببات، ئەوەبوو سیستمێک جێگیر کرا، هەم واشنتۆن و هەم تاران پێکەوە بە ناڕاستەوخۆ و بەپێی دەستێکی نەبینراو، عێراقیان بەڕێوە دەبرد.
راستە بە درێژایی چەند ساڵێک ئەم دوو وڵاتە لە عێراقدا لە ململانێ و بەریەککەوتندا بوون، بەڵام دواجار پێکهاتن و مۆدێلی لێکتێگەیشتنی تاران-واشنتۆن لە بەغدا رەگی داکووتا.
لە کۆتایی 2005 تا 2018 هەردوو وڵات بە هاوبەشی عێراقیان بەڕێوە بردووە و وەک یەک ئەرکی پاراستنیان لە ئەستۆ گرتووە بە هاوبەشی، بەڵام بە ناڕاستەوخۆ و دوور لە چاوی میدیاکان هاوئاهەنگی پێویستیان بۆ ئەم مەبەستە هەبووە.
ئەو هەلومەرجە بابەتییەی ساڵانی سەرەتای کەوتنی بەعس، وایدەکرد تاران و واشنتۆن لەسەر عێراق پێکبێن، وردە وردە کاڵ بووەوە، بە تایبەت لە ئەمەریکای سەردەمی دۆناڵد ترەمپدا ئاڵوگۆڕێکی گەورە رووی دا و ئیدی ئامادە نەبوون بە ئاسانی ئێران وەک هاوبەش لە عێراقدا قبووڵ بکەن.
ناکۆکییەکان نزیک بوونەوە لە لووتکە، تا ئەوەی لە رۆژی 27ی کانوونی یەکەمی 2018 لە سەردانێکی چاوەڕواننەکراودا ترەمپ لە بنکەی سەربازی عەین ئەسد دەركەوت و رای گەیاند، ئیدی کار بە مۆدێلی پێشووی بەڕێوەبردنی عێراق ناکەین. عێراق دەبێت بەرەبەرە بەشێوەیەکی تر بەڕێوە ببرێت و لەژێر هەژموونی وڵاتێکی ناوچەکە دەرچێت. بەڵام ئەمەریکاییەکان بۆ ئەم دەستپێشخەریی و پڕۆژە نوێیە چەند کێشەیەکی بنەڕەتییان هەبوو.
لە ئاستی ناوخۆی عێراقدا لەبەر راگرتنی دڵی بەغدا و هاوپەیمانە هەرێمییەکەی، چی دژبەری ئەوان بوو بە پرۆسە و لەسەر دەستی ئەمەریکا کڕ و لاواز کران. سەرەتا سوننە و دواتر کورد کرانە قوربانی دەسەلاتی ناوەندی بەغدا. ئەوەبوو ئەمەریکا لە ئاستی ناوخۆیی توانای جێبەجێکردنی پڕۆژەکەی کەم بوو.
لە ئاستی هەرێمی لە ئەنجامی چەندان ساڵ پەراوێزخستنی وڵاتانی عەرەبی، دیسان ئەمەریکا کەسی نەبوو پشتی پێ ببەستێت و تەنانەت تورکیایش لە عێراقدا لاواز کرابوو.
لەسەر ئاستی جیهانی رۆژئاوا، نە فرەنسا نە ئەڵمانیا و نە بەریتانیا، پێگەی جارانیان لە عێراقدا نەمابوو.
سەرەڕای ئەم راستیانە، ئەمەریكا بۆ خۆیشی ئەگەرچی ناڕازی بوو لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی عێراق، بەڵام ئامادە نەبوو جارێکیتر بە قورساییەوە بۆ ئەم وڵاتە بگەڕێتەوە و رەنگڕێژی سەرتاسەری و ریشەیی ئەنجام بدات.
لە دوای ساڵی 2012 سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریکا بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کاری بە لۆجیکی گۆشەگیری یان دوورەپەرێزی (Isolation) دەکرد کە داوای لە ئەمەریکا دەکرد دەست نەخاتە ناو بابەتێکەوە وا پێویست نییە و خۆی لە بەڵێنی وا بەدوور بگرێت. لەبەرئەوەی ئەمە بە قورسی بۆ ئەمەریکا دەشکێتەوە، سەرەڕای ئەوەی تێچووی دارایی زەبەلاح دەدا بەسەر شانی ئەمەریکادا، باری سەرنجیشی لە رۆژهەڵاتی ئاسیا واتە چین و رۆژهەڵاتی ئەورووپا/رووسیا، لا دەبات. لە کاتێکدا وەبەرهێنانی ناپێویست لە عێراقدا دەکات ئەو دوو رکابەرەکەی بە ئاسانی دەفڕن و شوێن بە واشنتۆن لە سیستمی سیاسی و ئابووری نێودەوڵەتیدا لەق دەکەن. ئەمەیش دواجار پێگەی ستراتیجی و بایەخی جیۆپۆڵەتیکی ئەمەریکا و نەزمی ئەمەریکی کەم دەکاتەوە.
ئەی لەم دۆخەدا ئەمەریکا چی کرد؟
لە ئەنجامی شەڕی داعشدا ئەمەریکاییەکان توانیبوویان تا ئاستێكی زۆر، وڵاتانی هاوپەیمانی ئەرووپی و تەنانەت عەرەبیش پەلکێشی شەڕەکان بکەن. واتە جۆرە ئامادەیی و حەزێک لە نێوان وڵاتانی ئەورووپی و عەرەبی بۆ گەڕانەوە بۆ عێراق دروست بووبوو. ئەمەریکا ئەمەی بە هەل زانی و بە ڕاشکاوی رایانگەیاند: عێراق بە شێوەی جاران بەڕێوە نابرێت، کارتەکانی بەردەستی ئێمەیش کەمن و هەروەها بە قورساییش ناگەڕێینەوە، کەواتە ئێوە گەر پێتان باشە بێنە پێشەوە هەم لە عێراقدا جێگە و پێگەتان گەشە دەکات، هەم عێراقیش دەکرێت بە سەرەتایەک بۆ رەنگڕێژکردنەوەی نەزم و ئۆردرێری نوێی رۆژهەڵاتی ناوەوڕاست.
ڕاستییەكەی ئەمەریکاییەکان ئەرکەکەیان سپارد بە دەرەوە (Outsourcing) و خۆیان وەک سەرپەرەشتیار لە سەرەوە چاودێریان دەکرد.
وەک قۆناغی یەکەم، بەرە بەرە گوشاری سەر سوننە و کورد هاوسەنگتر کرایەوە. ئەوەبوو لە دوای ساڵی 2018 راستە کورد پێگەی جارانی نەما، بەڵام ئیتر نەشیانهێشت لەوە زیاتر لاواز ببێت، یان بە یەکجاری بکەوێت. سوننەیش بەهەمانشێوە. وڵاتانی عەرەبیش بەرە یبەرە گەڕاونەتەوە بۆ عێراق، لەم هەڵبژاردنەی دوایی پەرلەماندا قورسایی ئەوان دەرکەوت، هەم لە سەرکەوتنی سوننەدا هەم لە بەشێک لە سەرکەوتنی موقتەدا سەدردا.
بەڵام بۆ ئەوەی عێراق بە شێوەیەکی تر پێناسە بکرێتەوە و لە یاریی نێودەوڵەتی و هاوپەیمانیی هەرێمیدا بە شێوەیەکی تر دەرکەوێت، پێویستی بەوە هەبوو وڵات یان وڵاتانێکی بەهێزی رۆژئاوایی بە بەهێزی بێنە گۆڕەپانەکەوە و قەرەبووی نەبوونی راستەوخۆی ئەمەریکا بکەنەوە و ببنە پاڵپشتی ئەم وڵاتە.
لەم هاوکێشەیەدا خێرا فرەنسا هاتە پێشەوە. دوا بەدوای ئەویش بەریتانییەکانیش حەزی خۆیان پێشان دا. چەند وڵاتێکی تری ئەورووپیایش وەک هێزی پشتی بەردە، رۆڵ دەگێڕن.
هەڵبژاردنی 10ی ئۆکتۆبەری 2021 گۆڕەپانی تاقیکردنەوەی سیاسەتی بە دەرەوە سپاردنی ئەمەریکا بوو. ئەمەریکا و بەریتانیا و فرنسا و چەند وڵاتێکی عەرەبی قورسایی خۆیان پێشان دا. ئەنجامەکانیش بەدڵی ئەوان بوو. هەرچەندە دوای ماوەیەک پاشەکشێیان کرد و رێگەیاندا ئەمجارەیش بەرەی نزیک لە تاران بە زەحمەت حکوومەت پێکبهێنێت.
پێدەچێت ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی هەروەها بە پرۆسە و لە ماوەی چەند ساڵێکدا رێگەیان بۆ تاران کردەوە بێتە پێشەوە، ئێستەیش بە هەمان سیناریۆ دەیانەوێت بەرە بەرە و لە چەند قۆناغیکدا و بەخشکەیی هاوسەنگی زیاتر بۆ عێراق بگەڕێنەوە و لە ئەنجامیشدا باڵادەستی زیاتر لە عێراقدا دەست بخەن و ئەو وڵاتە بە ئاراستەی نەزمی رۆژئاواییدا ببەن.
وتەکانی سەرۆکی فرەنسا لە رۆژی 20ی کانوونی یەکەمی 2022، لە دووەم لووتکەی بەغدا لە عەمانی پایتەختی ئۆردن، بەشێک لەم راستییە دەردەخات، کاتێ بە فەرمی رای گەیاند، کێشەکانی لبنان و عێراق و بگرە سووریاش، هیچ چارەسەرێکیان نییە مەگەر ئەوەی رۆڵ و دەستڕۆیشتوویی تاران لە ناوچەکەدا کاڵ بکەینەوە.
هەندێ لە هەواڵەکانیش باس لەوە دەکەن كە لە پەراوێزی ئەم کۆنفرانسەدا کۆبوونەوەیەک بە بەشداری فرەنسا و عێراق و چەند وڵاتێکی عەرەبی، بێ بەشداری تاران و تەنانەت ئەنقەرە، بەڕێوەچوو و ئامانج لێی نزیککردنەوەی عێراق بووە لە بەرەی وڵاتانی عەرەبی و بەستنەوەی بەغدا بەوانەوە. ئەمەیش بە دیوێکی تردا واتە رۆژئاوا کار دەکات بۆ دوورخستنەوەی عێراق هەم لە تاران و هەم لە تورکیا.
ئەگەرچی جارێ بە رواڵەت هاوکێشەکانی هێز بە زەقی لە بەغدا نەگۆڕاون، بەڵام ئاماژەی ئەوە دەرکەوتووە كە عێراق زەحمەتە وەک جاران بەڕێوە ببرێت. دۆخێک هاتووەتە ئاراوە نە رۆژئاوا رێ دەدات تاران بە ئاسانی عێراق وەک پارووی چەور بخوات، نە تارانیش وەک جاران بێ رکابەرە لە گۆڕەپانی عێراقدا.
لەم نێوانەدا ئەوەی هەیە پلانی رۆژئاوا، ئەمەریکا سەرپەرەشتی دەکات و لە چوارچێوەی سپاردن بە دەرەوەدا رادەستی فرەنسا و بەریتانیا و چەند وڵاتێکی عەرەبی کراوە، کوردیش وەک ئەکتەرێکی ناوخۆیی سەنگ و بایەخی زیاتری بۆ گەڕاوەتەوە.
لێرە بەدواوە عێراق بۆ ساغبوونەوەی لەسەر بەرەیەکی دیاریکراوی هێز، گەڕێکی نوێی ململانێ بەخۆیەوە دەبینێت.