لە دەرئەنجامی چەندان گۆڕانکاری یەک لە دوای یەکدا، بەغدا بە خێرایی خەریکی خۆنوێکردنەوە و خۆڕێکخستنەوەیە. بەشێک لە چاودێر و شارەزایان لەو بڕوایەدان، ئەگەر بەغدا لە قۆناغی 20 ساڵەی 2003 تا 2023دا لاواز بووە و هێمای داتەپین و شکستخواردن بووە، لە قۆناغی 20 ساڵەی داهاتوودا دەبێت بە هێمای خۆگرتنەوە و بەهێزبوونەوە.
وەک گریمانەیەک دەتوانین ئەمە قەبووڵ بکەین، بەڵام بەغدا جارێ زۆر دوورە لەوەی ببێتەوە بە بەغدایەکی بەهێز، هەرچەند دوو مەترسی لێرەدا بەڕوونی دەبیندرێن:
یەکەم: هەم لە ئاستی ناوچەکە و هەم لە ئاستی جیهاندا، کار بۆ ئەوە دەکرێت بەغدا زیاتر بەهێز بکرێتەوە.
دووەم: بە حوکمی ئەوەی عێراق دەوڵەتە و کۆمەڵە کارتێکی بەدەستەوەیە، ئەگەر تێکنۆکرات و بیرۆکراتی شارەزای هەبێت، دەتوانێت بیانخاتە کار و دژ بەوانە بەکاریان بهێنێت كە نایانەوێت عێراقێکی ناوەندیی دروست ببێتەوە.
ئێستە نەوەیەک لە بیرۆکرات و تێکنۆکراتی بەغدا سەرقاڵی ئەوەن و لەم ماوەیەشدا لە چەند رەهەندێکەوە، کوردیان تووشی کێشە کردووە و ئەگەری ئەوەش هەیە لە داهاتوو، دووپات ببێتەوە.
لە بەرانبەر ئەم دۆخە نوێیەدا، کورد زۆر گەشبینە بەوەی بتوانێت لەگەڵ ئەم بەغدایە هەڵ بکات و بگات بە فۆرمولایەکی نوێ هەردوولا لێی سوودمەند بن. ئەم تێگەیشتنە زۆر باشە و تێچوویشی بۆ کورد زۆر کەمە، بەڵام پێدەچێت تا ڕادەیەکی زۆر گەشبینانە بێت و لانیکەم لە سێ بواردا هەندێ بابەتیان، یان لەبیر کردووە یان پشتگوێ خستووە:
یەکەم: لە ساڵی 1961 تا ئێستە، کورد چی دانووستانی لەگەڵ بەغدا کردووە، هەر کە خۆیان گرتووەتەوە و هەستیان بە بەهێزی کردووە، پشتیان لە بەڵێن و رێکەوتنەکانیان کردووە و بەپێی سیاسەتی ئەمری واقع ویستوویانە دۆخێکی نوێ بسەپێنن. ئەم بنەمایە هەر بۆ بەغدای سەردەمی بەهێزی راست نییە، تەنانەت بۆ بەغدای سەردەمی لاوازیش جۆرێك لە راستی پێوە دیارە.
بۆ نموونە، لە دوای 2003 و بەتایبەت لە سەردەمی بەغدای لاوازدا، واتە سەردەمی جەعفەری و مالیکی .... تاد، ئەوان بە زەحمەت چوونەتە ژێرباری داواكانی کورد، ئێستە کە بەرەو بەهێزبوونەوە دەچن، چۆن بە داوای کورد رازی دەبن؟ كەواتە کورد دەبێت بەردەوام ئەمە وەک بنەمایەکی سەرەکی لەبیر بێت و بیکاتە پرسیار و لەخۆی بپرسێت:
بەغدا 20 ساڵی رابردوو بەوپەڕی لاوازییەوە نەچووەتە ژێرباری داواکاری ئێمە، ئێستە كە خۆمان هەندێك لاوازین و ئەوانیش بەهێزترن، چۆن دێتە ژێربار؟
دووەم: مەرجی سەرکەوتنی کورد لەم دۆخە تازەیەدا ئەوەیە، لە ناوخۆدا خۆتەکاندنێک بکات. دەیان ساڵە ئەفسانەیک بۆ کورد داتاشراوە گوایە مەرجی سەرکەوتنی ئەوەیە هەر هەموو ئەم گەلە یەک بڕیار و یەک قسە بێت. لە سەرەتادا ئەمە لەگەڵ بنەماکانی مرۆڤناسیدا (Anthropology) نایەتەوە، پاشان لە دۆخی بنەدەستی و پاشکۆیەتیدا کە کورد لە دوای پەیمانی لۆزانەوە گیرۆدەی بووە، بە زەحمەت دەکرێت کۆدەنگی رەها دروست بکرێت. باشترین و پراگماتیترین بژاردە ئەوەیە، هەولێر وەک زۆنی گەورە، کار بۆ ئەوە بکات زۆنی سەوزیش لەگەڵ خۆیدا هاوئاراستە بکات، کە نەکرا نەوەستێت، بەپێچەوانەوە خۆی لە ناوخۆی خۆیدا دەست بکات بە کۆدەنگی و چاکسازی و نوێبوونەوە.
رێکخستنەوەی ئەم بەشە گەورەیەی هەرێمی کوردستان وا دەکات، کورد بەرگەی گوشاری زیاتر بگرێت و لە دانووستانەکانیشدا زیاتر بەدەست بهێنێت. کاتێک چاکسازی لە هەموو کوردستاندا ناکرێت، باشترە بە رژدی لە هەولێر و دهۆکدا بکرێت.
ئەم ناوچەیە پێویستی لە چوار بواری ئابووری، گوتار و فەرهەنگی کوردایەتی یان ناسیۆنالیزمی کورد، راگەیاندن و میدیا و کارکردن و بەهێزترکردنی سیستمی بیرۆکراسی، هەنگاوی بنچینەیی هەڵبگیرێت.
بۆ نموونە، ئێستە گلەیی زۆر دەکرێت گوایە خەڵکانێک داوای ئەوە دەکەن بخرێنە سەر بەغدا یان داوای حوکمی پێشووتری عێراق دەکەن، ئەم دەنگانەی بەشێکی گەورەیان لە میدیا زەردەکانەوە (Yellow journalism and yellow press) دەبیسترێن کە لە ڕووی ئەتەکێتی رۆژنامەوانییەوە لاوازن و هەروەها گومان دەکرێت، لەملاولاوە پاڵپشتی دەکرێن، بەڵام هەرچۆنێک بێت بەشێکی ئەمە دەرئەنجامی ئەوەیە كە کوردایەتیی لێرە بووە بە ململانێیەکی پەتیی رۆژانەی ناوخۆیی و لە شاشەی میداکانەوە بڵاو دەبێتەوە، لە کاتێکدا رەهەند و مێنتاڵیتی مێژوویی نییە.
سەرەڕای ئەو هەموو میدیایەی کورد هەیەتی، لە ماوەی 30 ساڵی رابردوودا کورد درامایەکی بەهێزی لەسەر چۆنیەتی مامەڵەکردنی بەغدا لەگەڵ کوردستاندا نییە، کە خراپتر بووە لە دۆخی وڵاتانی کۆڵۆنیالیستی. فیلمێکی نییە لە ئاستی سینەمای جیهاندا باس لە ئەنفال بکات یان تەعریب دەستمایەی سەرەکی بێت.
کاتێک کورد تەنیا کار بۆ ئەمڕۆ دەکات، تەنیا بایەخ بە چرکەساتی ئێستە دەدات، بۆشایەک دروست دەبێت، خەڵکیتر بە کەیفی خۆیان دەیقۆزنەوە، مێشک و بیری کورد داگیر دەکەن یان هەر هیچ نەبێت بە کەیفی خۆیان ئاراستەی دەکەن. ئەمە بۆ رەهەندەکانیتریش راستە.
سێیەم: کوردستان بەتەنیا ناتوانێت ئەم بەغدایە رابگرێت، پێویستی بەوەیە دۆستەکانی رێک بخاتەوە و دەستیان پێوە بگرێت، لە عێراقدا، سوننە و موقتەدا سەدر و تەنانەت بەشێکی تری شیعەکانیش، دەتوانن شتێ لەم گوشارەی سەر کوردستان خاو بکەنەوە.
کورد هەڵە دەکات دەستبەرداری سەدر دەبێت، سەدر دەبێت بە ڕوانگەیەکی دریژخایەنەوە سەیر بکرێت و وەک کارتێکی بە نرخ لێی بڕوانی، کە دەتوانێ لە داهاتوودا دۆخەکە بگۆڕێت. كەواتە دەبێت وەبەرهێنان لەسەر سەدر بکرێت. تەنانەت لەم چوارچێوەیەشدا دەکرێت فێری سیاسەت و کاری سیاسی بکەن، بەڵام نابێت فەرامۆش بکرێت.
لە یەک ساڵی رابردوودا کورد لەژێر کاریگەریی رۆژئاوادا و بە تایبەت ئەمەریکا، هەموو هێلکەکانی خستە سەبەتەی بەغدای سەربە سوودانییەوە، وا بیری کردەوە كە دەتوانێ بگات بە رێکەوتنێکی براوە-براوە، بەڵام ئەوەی لەبیر کرد لە بەغدا دەوڵەتێکی قووڵ هەیە زۆر دژی کوردە و ناکرێت بە دانووستان و رێکەوتن بیانوەستێنی.
ئەوان تەنیا لە یەک کاتدا دەوستن، ئەوەیش ئەو کاتەیە سەدر بە بەهێزی لە بەغدا دەربکەوێت، بەڵام کورد دوای پێکهێنانی ئەم کابینەیەی سوودانی، سەدری فەرامۆش کرد، ئەوەیش پێش هەموو کەسێک، زیانی بۆ کورد دەبێت.
ئەمە بۆ سوننەیش راستە، دەزگای دیپلۆماسی کوردستان لە ناوچەکەدا دەبێت شەو بخاتە سەر رۆژ بۆ ئەوەی بەشێکی وڵاتانی عەرەبی و تەنانەت تورکیایش لەسەر هێڵ بن بۆ ئەوەی نەهێڵن سوننە بە تەواوەتی بکەوێت. کەوتنی ئەوان لەگەڵ نەمانی سەدردا، واتە کەس نەماوە بەرانبەری بەغدا، بیوەستێنێت و ئیدی نۆرەی کوردە.
وەکوو دواقسەیش، کورد دەبێت خێرا خۆی بۆ 20 ساڵی تاقەتپڕووکێن ئامادە بکات. هەرچەند ئەم دۆخە قورسە، بەڵام کوردستان هەم کارتی زۆری بەدەستەوە ماوە، هەم مێژوو شاهیدە لە کاتی سەختی و گوشاردا باشتر سیاسەت دەکات و دەجووڵێتەوە.