سەرۆكی دەستەی ژینگە: دەبێ هەوڵ بدەین زبڵ نەمێنێت و زبڵ وەك پارە سەیر بكەین و بەش بەشی بكەین

عەبدولڕەحمان سدیق سەرۆكی دەستەی ژینگەی هەرێمی كوردستان لەم دیمانەیەی "وشە"دا تیشك دەخاتە سەر دواین دۆخی ژینگە لە هەرێمی كوردستان، چارەسەری پرسی ژینگە دەخاتەڕوو و دامەزراندنی تاقیگەیەكی ژینگەیی بەهەموو پێداویستە سەرەكییەكان بە گرنگ دەزانێت كە ئێستە تاقیگەیەكی بەو شێوەیەمان نییە.

ئێستە ژینگەی كوردستان بەشێكە لە ژینگەی ناوچەكە و ژینگەی ناوچەكەش بەگشتی بەشێكە لە ژینگەی دنیا، لەڕووی زانستییەوە ئەوە ڕاستە بڵێین هەر پیسبوونێك لە ناوچەیەك ڕووی دا یان لە دنیادا ڕووی دا، كاریگەی لەسەر ئێمە هەیە، بەڵام بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان وایە دەبێت ئەركەكان دابەش بكەین، ئەوەی هەیە ئێستە ژینگەی هەرێمی كوردستان پیس بووە، بەڵام نەگەیشتووەتە ئەو ئاستە مەترسیدارە، بۆ ئەوەش نەگەیشتە ئەو ئاستە كۆمەڵێك ڕێكار هەیە دەبێت بیگرینەبەر لە پیسبوونی ئاو و خاك و هەوا، ئێمە پیسبوونی هەوامان لە پێشینەی كارەكان داناوە، زیاتر ئیشكردنمان لەسەر هەوایە، ڕەنگە مرۆڤ بتوانێت بەبێ‌ ئاو و خواردن بۆ ماوەیەكی زیاتر بژیت، بەڵام بەبێ‌ هەوا بۆ چەند چركەیەك زیاتر ناژیت.

پێویستمان بە دادگایی ژینگەیی هەیە و بەپێویستی دەزانین یان دادوەرێكی ژینگەیی لەناو دادگاكان هەبێت

نووسراوێكمان كردووە بۆ وەزیری داد و داوامان لێ كرد پێویستمان بە دادگایە بۆ دادگایی ژینگەیی، هاوشێوەی دادگای كارگێڕی و شێوەكانی دادگاكان، چونكە لە ڕابردوو خەڵكی سەرپێچی ژینگەیی دەكرد، ئێستە تاوانی ژینگەیی دەكات وەك سووتانی لایەكی دارستانێك یان پیسكردنی ئاوی شارێك، لە ئەنجامدا ناتوانین بە كەسێك بڵێین سەرپێچی كردووە كە دارێكی بڕیوەتەوە، بەهەمان كەسێكی تریش بڵێین كە دارستانێكی سووتاندووە. بۆیە ئەو سزایانەی لە یاسا بەركارەكان هەیە، بڕێك  پارە دیار كراوە تا 200 ملیۆن دینارە، بەڵام لە ئاست سووتانی دارستانێك ئەو بڕە هێشتا كەمە، بۆیە پێویستمان بە دادگایی ژینگەیی هەیە و بەپێویستی دەزانین یان دادوەرێكی ژینگەیی لەناو دادگاكان هەبێت.

دەتوانێ بڕیاری تر بۆ كەسی سەرپێچیكاری دەربكات و ئەو دادوەرە هەموو بەرچاوڕوونییەكەی دەبێت لە یاساكانی ژینگە و كاریگەری پیسكردنی ژینگە، بەڵام دادوەرێكی باری كەسی ناتوانێت لە كاریگەری ئەو پیسبوونە تێبگات.

نووسراومان بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كردووە و ئەو بەنزینەی ئێستە هەیە دژ بە ژینگەیە و بە تەواوەتی ناسووتێت

ئێمە لایەنی جێبەجێكار نین، بەڵكو وەزارەتەكانی تر كارەكانی دەستەی ژینگە جێبەجێ‌ دەكەن و نووسراویان بۆ دەكەین بۆ دیاركردنی كەموكوڕییەكان، بۆ نموونە نووسراومان كردووە بۆ وەزیری بازرگانی كە ئەوە تێبینی دەكرێت لە دەروازە سنوورییەكان، دەستبەسەر كەلوپەلی ماوەبەسەرچوودا دەگیرێت، لەو شوێنانە لەناو دەبرێت یان دەسووتێنرێت، ئەوەیش دژی ژینگەیە، بۆیە پێشنیارمان كردووە، ئەوەیش بە گەڕانەوەی ئەو كەلوپەلانە بۆ ئەو شوێنەی لێی هاتووە، بەپێچەوانەوە مۆڵەتی هاوردەكردن لەو بازرگانانە وەربگیرێتەوە ئەگەر پابەند نەبن.

لە 22ـی ئەیلوول نووسراومان بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كردووە و ئەو بەنزینەی ئێستە هەیە دژ بە ژینگەیە و بە تەواوەتی ناسووتێت، ئەوەیش پاشماوەی زۆر لە گزۆزی ئۆتۆمبێل فڕێ دەدات و دەچێتە ناو هەوا و خەڵكی تووشی نەخۆشی زۆر دەكات، لە نووسراوەكەمان ڕوونمان كردووەتەوە ئەو بەنزینە بەهۆی تێكردنی چەند مادەیەك و بۆ چاككردنی كوالێتییەكەی و بەرزكردنەوەی ئۆكتانەكەی، زیانی لەسەر تەندروستی هاووڵاتییان هەیە وەك قوڕقوشم، بۆیە پێشنیارمان كردووە بەنزینە خراپەكان ڕابگیرێن و چاككردنی كوالێتی گازی موەلیدەكانیش بكرێتە بەرنامە.

ئەو مادانەی هەوا پیس دەكەن، بریتین لە ئۆكسیدەكان و نایترۆجین و گۆگرد و كاربۆن و گەردیلەی تۆز و خۆڵەكانە، ئەوانە هەموویان كۆ بكەیتەوە مادە پیسكارەكانی هەوان، بۆ پشكنین ئێمە لە هەموو شارەكانی هەرێمی كوردستان وێستگەمان داناوە و ڕۆژانە نزیكەی هەشت پشكنین دەكەن، لە پاش هەوا پاشماوەی نەخۆشخانەكانن، دەبێت بەشێوازێكی زانستی چارەسەر بكرێت نەك بسووتێنرێت یان فڕێ بدرێت، ئەو پاشماوانە چەندە جۆر میكرۆبیان پێوەیە، ئەوەش زیانێكی زۆر بە ژینگە دەگەیەنێت.

لە هەندێك شارەكان ئێستە هاوشێوەی ناوچەی پیشەسازی لە بەرنامەیاندایە ناوچەیەكی پیشەسازی پاشماوەكانی پیشەسازی دروست بكەن كە هەموو كارگەكان لەوێ بن، چارەسەری هەموو پاشماوەكانیش لەوێ‌ بكرێت.

پڕسیارێكە دەبێت بە پرسیارێكی تر وەڵام بدرێتەوە، ئایا هۆشیاری یاسا دروست دەكات یان یاسا هۆشیاری دروست دەكات، دەبێت بزانرێت لە خوارەوەی كۆمەڵگە ئەگەر هۆشیاری دروست بوو، ئەوا گوشارێك دروست دەبێت بۆ سەرەوە، بۆیە سەرەوە ناچار دەكات یاسایەك دەربكات لە بەرژەوەندی ئەو دۆخە، زۆرجاریش لە كۆمەڵگە ئەو هەستە نییە، لەو كاتە كەسی بڕیاربەدەستە و یاسا دەردەكات و بەپێی سزا خەڵكی پابەند دەكرێت، بەمەیش بەپێی یاسا هۆشیاری دروست دەبێت. پرسیار ئەوەیە كامیان خێراترە؟ بێگومان بەیاسا هۆشیاری دروست بكەیت، ئەوەیش بە بەڵگەی ئەوەی  تاكێكی نەخوێندەوار دەچێتە ئەوروپا پاشماوەیەك دەبێنێ‌، ژینگەپارێز چونكە هەر سەرپێچییەكی ژینگەیی بكات، دەبێ سزا بدات، لە وڵاتی ئێمە یاسا هەیە، بۆیە پێویستە هۆشیارییەكان هێندە بەرز بكرێنەوە، نزیك ببێتەوە لە یاسا و یاساكانیش هێندە شۆڕ بكرێنەوە، ببێتە بەشێك هۆشیاری كۆمەڵگە.

یەكێك لە یەكەمین كارەكان هاتوومەتە ئەو شوێنە، لادانی بەكارهێنانی مادە پلاستیكییەكانە، ئەوەیش بە بڕیارێك لە سەرجەم فەرمانگەكانی ژینگە

بە نموونەیەك وەڵامت دەدەمەوە، یەكێك لە یەكەمین كارەكان هاتوومەتە ئەو شوێنە، لادانی بەكارهێنانی مادە پلاستیكییەكانە، ئەوەیش بە بڕیارێك لە سەرجەم فەرمانگەكانی ژینگە، بۆیە ئێستە ئێمە لە شوێنی خۆمان نەتوانین چارەسەری مادەی پلاستیك بكەین، چۆن دەتوانین بە خەڵك بڵێین ئەو مادە پلاستیكییانە بەكار مەهێنن، ئێمە هەڵساین بە شووشتنی سەرجەم تانكییەكان و لە بوتڵی شووشە ئاو دەخەینە سەلاجەكان، بۆیە ئێستە لە سەرجەم فەرمانگەكان بەكارهێنانی بوتڵی پلاستیك قەدەغەیە.

دەبێت ئەوە بزانین كە كاتێك ئەو بابەتە دەخرێتە خزمەت هاوشێوەی وڵاتانی ئەوروپا، كێشەی ئابووریمان نەبێت و شەڕمان نەبێت، ئەو كاتە دەتەوێت مووچەی كارمەند دابین بكەیت و كێشەی ئابووریت هەیە، دەست دەبەیت بۆ سندووقەكانی تر بەناچاری، بۆیە ئەگەر هەوڵەكانمان بەو ئاراستەیە بێت چارەسەری كێشە سیاسی و ئابوورییەكان بكەین ئینجا فریای ژینگە دەكەوین، بۆیە هەركاتێك حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكوومەتی عێراق گەیشتە ڕێككەوتن، ئەوا پارەی سندووقی ژینگە لە شوێنی خۆی دەبێت.

پێویستە بزانرێ لە فەرمانگەكانی ژینگە، بەشی هونەری هەیە لەگەڵ بەشی EIA كە تاقیگەی ژینگەیی دەكەن و لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن و ئەنجامێك دەردەچێت، دەتوانین بەراورد بكەین لەگەڵ سەرجەم ئەو وڵاتانە كە ئایا ئەو بەرهەمانە لە مادە شل و ڕەقەكان بۆ پڕۆژەیەك بەكار دەهێنرێت، تا چەند ستانداردن، ئەو پڕۆژەیە باشە، ئەگەرنا دەبێت چارەسەری بكات، كەواتە دامەزراندنی تاقیگەیەكی ژینگەیی بەهەموو پێداویستە سەرەكییەكانی دابین دەكرێت كە ئێستە تاقیگەیەكی بەو شێوەیەمان نییە.

كارنامەی حكوومەت هەیە، لە خاڵی دەیەمدا هاتووە ژینگەی كوردستان گەورەترین سەرمایەی هەرێمی كوردستانە، لە كارنامەكەدا هاتووە كار دەكەین لە پێناو چاككردنی ژینگە، یەكەم پەخشكردن و بڵاوكردنەوەی كولتووری ژینگەپارێزی، كاری دووەم دامەزراندنی سیستمێكی پێشكەوتووی ڕیساكلین، سێیەمیش كەمكردنەوەی مەترسییە ژینگەییەكانن، ڕیسكالینەكە زیاتر هەست پێكراوە كە ئێمە هەمانە، بەڵام پێشكەوتوو نییە، لە كۆبوونەوەدا لەگەڵ وەزیری شارەوانی باس لەوە دەكەین كە كارنامەی حكوومەت ئێمەی پابەند كردووە ریسكالین دامەزرێنین، بۆیە ئەو چوار ساڵەی هەیە لەم كابینەیە ئەگەر توانیمان لە هەموو كوردستان كارگەی ریساكلین دامەزرێنین، كاغەز بە جیاواز و شووشە بە جیاواز و پلاستیك بە جیاواز و مادە ئۆرگانییەكان جیا بكرێنەوە، ئەوا ئێمە سەركەوتوو بووینە، چونكە ئێمە وەك لایەنی چاودێری و شارەوانی وەك لایەنی جێبەجێكردن، دەبێت هەوڵ بدەین زبڵ نەمێنێت و زبڵ وەك پارە سەیر بكەین و بەش بەشی بكەین.

بەڵێ‌ ئێستە لە هەولێر هەوڵێك هەیە و لە سۆرانیش هەوڵ هەیە، بەڵام ئێستە كێشەی زەویی بۆ دروست بووە، بەڵام بابەتەكە ئێستە ئەوەیە بابەتی ڕیساكلین دەبێت ببێتە بابەتێكی جێبەجێكراو.

ڕاستییەكەی كاریگەری هەبوو، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین كە بۆ پاراستنی ژینگە دەبێت ژیان بوەستێنین، لە زۆربەی وڵاتان ئەوە ڕووی دا، بەڵام دەبێت ئەوەیش بزانی خەڵكی كاری دەوێت و مووچەی دەوێت، بۆیە دەرهێنانی نەوت و گەڕانەوە بۆ كارەكان دەستی پێ‌ كردەوە، كەواتە ئەو حاڵەتە حاڵەتێكی نموونەییە كە هەموو چالاكییەكان بوەستێت، ژینگە پاك دەبێت، بەڵام چارەسەر نییە و حاڵەتێكی كاتی بوو، بۆیە پێویستە گرنگی بە گەشەپێدانی بەردەوام بدەین و كە ئابووریش هەبێت، ژینگەش پارێزراو بێت.

دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان سەرەتا لەلای كەرتی تایبەت بوو، كەرتی تایبەت گرنگی بە ژینگە نادات، بەڵكو گرنگی بە زۆرترین داهات دەدات و خەمی ژینگەی نییە، بۆیە ژمارەیەكی زۆر پاڵاوگەی نایاسایی دروست بوون، ئێمە پێشنیارمان كردووە بە نووسراوی فەرمی لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك یەكی یەك پاڵاوگەی ناوەندی هەبێت بە ستانداردە جیهانییەكان، سەرجەم پاڵاوگەكانی تر دەبێت دابخرێن، لە یاسای ساڵی 2018 ئەو كارگانەی ئێستە دەكەونە سنووری كاری شارەوانی، بۆیە دەبێت بەپێی ئەو ڕێنوێنییانەی داومانە، دەبێت پۆلیسی شارەوانی بچێتە سەر ئەو شوێنانە و دایان بخات، هەوڵ دراوە، بەشێكیان داخراون و بەشێكیان تا ئێستە ماون.

ئەگەر بەراورد بكەیت لە نێوان هەرێمی كوردستان و ناوەڕاست و باشووری عێراق، بەپێی پێوەرەكانی ستانداردی دنیا، ئاو و خاك و هەوا، ئەوا عێراق كێشەی زۆری هەیە و هەرێمی كوردستان لە پێشترە.

بە پلەی یەكەم پێویستە گواستنەوەی گشتی دروست بكەین، بۆ نموونە لە ساڵی 1992 بە نووسراوێك بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی هەولێر پێیان ڕاگەیاندم كۆی گشتی ئۆتۆمبێلەكان بەسەرجەم شێوازەكانیان، بریتی بوون لە 64 هەزار ئۆتۆمبێل، كەچی ئێستە نزیكەی ملیۆنێك و 700 هەزار ئۆتۆمبێل لە هەرێمی كوردستان هەن، ڕەنگە %80ـی ئۆتۆمبێلەكان كەسی بێت، یەكێك لە هۆكارەكانیش بەهۆی نەبوونی پاسە بۆ گواستنەوەی كەسەكان، یان شەمەندەفەرمان نییە و فڕۆكەی نێوان شارەكانیشمان نییە كە نرخێكی گونجاوی هەبێت.