لە 2019 لە چوارچێوەی پاساوهێنانەوە بۆ پێدانی رەگەزنامەی توركی بە زیاتر لە 76 هەزار پەناخوازی سووری لە توركیا، سلێمان سۆیلو، وەزیری ناوخۆی توركیا رای گەیاند كە 62%ی پەناخوازانی سووریا لە توركیا هاتوونەتە ناو سنوورەكانی خاكی پەیماننامەی میللی، كە هۆكارێكە شایستەی ئەوەیان دەكات ببنە تورك، ئەوەیش بوونی دیدێكی فەرمیی توركیا و گومانكار بۆ دداننەنانی توركیا بە سنوورەكانی توركیا كە لە چوارچێوەی پەیماننامەی لۆزان لە 1923 دیاری كراوە، كە كۆماری توركیای نوێی لەسەر بنەما دامەزرا و دانی پێدا نراوە.
ئەردۆغان: پێویستە عێراقی پەیماننامەی میللی بخوێنێتەوە بۆ ئەوەی مانای مووسڵ بۆ ئێمە تێبگات
لە ماوەی ساڵانی دواییدا باسی پەیماننامەیە میللی "Misak-i Milli"، یان نیشتمانی، زیاتر لەناو سیاسەتوانانی تورك باس دەكرێت، زیاتر لای نەتەوەپەرستەكان، بەتایبەتی دوای 2016 ئەوكاتەی رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بەئاشكرا ئاماژەی بۆ كرد، كاتێك لە 2016 كاتێك حكومەتی عێراق بەشداریكردنی توركیای لە پرۆسەی ئازادكردنەوەی مووسڵ لە داعش رەت كردەوە، ئەردۆغان چاوی بە موختارە توركەكان كەوت و وا وەڵامی حكوومەتی عێراقی دایەوە بەوەی پێویستە پەیماننامەی میللی بخوێننەوە بۆ ئەوەی مانای مووسڵ بۆ ئێمە تێبگەن، كاتێك مووسڵ هی ئێمە بوو، دوای ئەوە چەند رۆژنامەیەكی توركی نەخشەی پەیماننامەی میللیان بڵاو كردەوە، كە لەو رێگەوە توركیا بەشێكی زۆری سووریا و عێراق بۆخۆی دادەبڕێت، جیا لە ئەرمینیا و ئێران و جۆرجیا و یۆنان و بولگاریا، ئەوكات ناڕەزایەتییەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا.
لە 2018 و هاوكات لەگەڵ ئامادەسازی بۆ ئۆپراسیۆنی سەربازیی "چڵە زەیتوون"ی توركیا لەدژی كوردی سووریا، ئەردۆغان لە كۆبوونەوەیەكی سەرۆكایەتی لە ئەنقەرە رای گەیاند، باكوری سووریا لە چوارچێوەی سنووری پەیماننامەی میللی بوو و رێگە بە دامەزراندنی قەوارەیەكی تیرۆریستی لەوێ نادەین، لە لێدوانێكی تردا دەڵێت، هەستیاری ئێمە لەبارەی سنووری پەیماننمانەی میللی لەیاد مەكەن، ئێستە سنوورەكانی ئەو شوێنانەن تیرۆر لە سووریا و باكوری عێراق لێیانن.
پەیماننامەی میللی چییە؟
لەگەڵ كۆتاهاتنی جەنگی جیهانی یەكەم و دۆڕاندنی سوپای عوسمانی بەرانبەر بە هێزی هاوپەیمانان لە زۆرینەی بەرەكانی جەنگ و واژووكردنی ئاگربەستی مۆدرۆس لە 30ی تشرینی یەكەمی 1918، دوای ئەوە لە 1919 هێزەكانی یۆنان چەند ناوچەیەكیان لە رۆژئاوای ئەنەدۆڵ كۆنترۆڵ كرد، مستەقا ئەتاتۆرك، فەرماندەی سەربازیی توركیا لە ئایاری 1919 دەست پێكردنی جەنگی ئازادكردنەوەی راگەیاند.
لە كانوونی دووەمی 1920 ئەتاتۆرك فەرمانی سازكردنی كۆبوونەوەی پەرلەمانی عوسمانی كرد كە لە 28ی ئەو مانگە و دوایینجار كۆ بووەوە و كۆبوونەوەكە بە راگەیاندنی پەیماننامەی میللی كۆتایی هات، كە بریتی بووە لە بەڵگەنامەیەك سنووری نوێی توركیای دیاری كرد و جەنگی ئازادی بۆ سەپاندنی سنوورەكانی دەكەن.
بەپێی پەیماننامەكە ئەو ناوچانەی زۆرینەیەكی توركییان تیادا دەژی بە نیشتمانی نەتەوەیی تورك دادەنرێت، بەوەیش پەیماننامەكە دانی بە لەدەستدانی ناوچە عەرەبییەكان لە هیلالی خەسیب دانا، جگە لە ناوچەكانی باكوری كە زۆرینەی دانیشتوانی عەرەب نەبوون و ئەوان كورد و سریان و توركمان بوون و ئەوكات وەك توركیا بانگەشەی ئەوەی دەكرد ئەوانە توركن، بۆیە وا لێك درایەوە كە توركیا ناوچەكانی باكوری سووریا و عێراق جیا دەكاتەوە، جیا لەوانەیش داوای ناوچەكانی تراقیای رۆژئاوا و دوورگەكانی دەریای ئیجە و دوورگەی قوبرس دەكات، ئەوپێیەی زۆرینەی دانیشتوانی بە توركی قسە دەكەن.
ئەوكات هاوپەیمانان پەیماننامەكەیان رەت كردەوە و وەك نكووڵیكردن لە دۆڕاندن لەقەڵەمیان دا، بۆیە لە هاوینی 1920 هێزەكانی یۆنان دەستیان بە هێرشكردن و پێشڕەویكردن بەرەو ئەنەدۆڵ كرد، هاوكات لە ئابی 1920 هاوپەیمانان واژووكردنی پەیماننامەی سیڤەریان بەسەر حكوومەتی عوسمانی سەپاند، كە سنووری دەوڵەتی پێشنیازكراوی توركیای لە رووبەرێكی كەمتر لە نیوەی رووبەری ئەنەدۆڵ دیاری كرد.
ئەتاتۆرك رەتی كردەوە دان بەو پەیماننامەیە بێنێت، تەنانەت رای گەیاند كە ددان بەو حكوومەتەی عوسمانیش دانانێ كە واژووی لەسەر كردووە و بە ناپاكی بۆ پەیماننامەی میللی تۆمەتباری كرد، ئەو حكوومەتێكی نوێی لە ئەنقەڕە دامەزراند و لە بەرەی رۆژئاوا رووبەڕووی هێزەكانی یۆنان بووەوە و جەنگی نێوانیان لە ئۆكتۆبەری 1922 بە سەركەوتنی سوپای توركیا كۆتایی هات و دوای ئەوە حكوومەتی توركیا دداننانی نێودەوڵەتی بەدەست هێنا و لە نۆڤێمبەری 1922 بانگهێشتی گفتوگۆی ئاشتی لە شاری لۆزان لە سویسرا كرا.
لە یەكەم گەڕی گفتوگۆكان توركیا داوای دداننانی بە پەیماننامەی میللی كرد، بەڵام هاوپەیمانان رەتیان كردەوە، لە گەڕی دووەمی گفتوگۆكان لە نیسانی 1923 دەستی پێ كرد و لە تەمووزی 1923 رێككەوتننامەی لۆزان واژوو كرا و تەواوی خاكی ئەنەدۆڵ درایە توركیا، بەرانبەر بە دداننانی بە سنووری وڵاتانی سەربەخۆ لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، لەوانەیش عێراق و سووریا بەو سنوورەی ئێستەیان، بۆیە پەیماننامەی میللی لەو دوو دەوڵەتە دانی پێدا نەنرا.
لە ساڵانی دواییدا دەستوەردانی سەربازی توركیا لە باكوری سووریا و ئەنجامدانی چەند ئۆپراسیۆنێك بەناوی رووبەڕووبوونەوەی داعش و تیرۆر رووی دا، مەبەستی توركیا سەپاندنی ناوچەیەك بوو بۆخۆی بە درێژایی باكوری ئەو وڵاتە، ئەو دەستی كرد بە گۆڕینی دیمۆگرافی دژ بە كورد و سریان و بەستنەوەی ناوچەكانی باكور بە دەوڵەتی توركیا و دامەزراندنی چەند میلیشیایەكی سەر بەخۆی، هەموو ئەوانە بەمەبستی دامەزراندنی هەرێمێكی سەر بە توركیا و درێژكراوە بۆ دەسەڵاتی لە سووریا و لە چوارچێوەی سنووری پەیماننامەی میللی، ئەوەیش دوای تێپەڕبوونی نزیكەی 100 ساڵ بەسەر لەدەستدانی لە پەیماننامەی لۆزاندا، بەهەمانشێوەیش پێوەست بە عێراق كە تا ئێستەیش ژمارەیەك لە سەربازانی لە عێراقن.