كرمانج چالی لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2018، هەر لە گوندەكەی خۆیان لە ناوچەی بارزان كارگەیەكی بچووكی بەرهەمهێنانی سماقی هاڕدراوی دامەزراندووە كە بە چالی ناسراوە و بە ناوی گوندەكەیانی كردووە. ئەو لە دیمانەیەكی "وشە" دا باس لە كێشەكانی بەرهەمهێنانی سماق لە كوردستان دەكات و پێی وایە، وەك پێویست پاڵپشتی لە بەرهەمی ناوخۆ ناكرێت.
ئەو كە ئەزموونێكی زۆری لە بەرهەمهێنانی سماقدا هەیە، باس لەوە دەكات ئەو سماقانەی لە بازاڕەكانی كوردستان دەفرۆشرێن، زۆرینەیان بەرهەمی هاوردە و ساختەن و تێكەڵاو بە مادەی كیمیایی دەكرێن و ئەگەر گرنگی بە بەرهەمی ناوخۆ بدرێ، جگە لە هەبوونی بەرهەمێكی تەندروست، دەكرێ هەناردەی دەرەوەش بكرێت، چونكە هەرێمی كوردستان بە سماق دەوڵەمەندە و باشترین جۆری سماقی هەیە.
ئێستە كارگەكەتان لە بەرهەمهێنان بەردەوامە؟
كارگەكەم وا دانابوو سێ مانگ بۆ رەنینەوە و كۆكردنەوە سماق و سێ مانگیش بۆ ئامادەكردن و خستنەڕووی بەرهەمەكە تەرخان بكەم كە لە ساڵێكدا دەگاتە شەش مانگ، بەڵام ساڵی یەكەم كە بەرهەمەكەم كەوتە بازاڕ، داخوازییەكی زۆر لەسەری هەبوو و ئێستە بەگوێرەی داواكاری كڕیار ئامادەی دەكەم و بۆی بەڕێ دەكەم.
من بەرهەمەكە لە خەڵك و جووتیاران دەكڕم، دەیهێنمە ماڵەوە و خاوێنی دەكەمەوە
بەرهەمەكانتان چۆن دەخرێنەڕوو، ئایا قوتووبەند دەكرێت یان هەر بە فەردە و كیسەی تایبەتی دەیخەنە بازاڕەوە؟
سماق وەك بەرهەم یان دەبێت لە ناو نایلۆن هەڵبگیرێت یان لە ناو شووشە. هاوكات نابێت تیشكی راستەوخۆی خۆری بەربكەوێت و دوور بێت لە شێ و رتووبەت. من بەرهەمەكە لە خەڵك و جووتیاران دەكڕم، دەیهێنمە ماڵەوە و خاوێنی دەكەمەوە پاشتر لە ناو نایلۆن هەڵی دەگرم. شووشە هەم بۆ من گرانە و هەم لە كوردستانیش كارگەی شووشە نییە و ناشتوانم هاودەی بكەم، بۆیە پشت بە نایلۆن دەبەستم و لە ناو كارتۆنێكی تایبەتی كیسە 100 گرامییەكان كۆ دەكەمەوە و دەیخەمەڕوو.
بەرهەمەكەی ئێوە ناوێكی تایبەتی هەیە بناسرێتەوە و خەڵكێك بیناسێت و لە بەرهەمەكەی ئێوە بكڕێت؟
بە ناوی گوندەكەمانە كە چالییە و لەسەر پاكەتەكەش ئەو ناوە نووسراوە.
خۆی كارەكەمان كولتوورییە، هاوشێوەی نەریتێكی كۆنی كوردەواری سماق بەرهەم دەهێنین
بۆ دامەزراندنی ئەم كارگەیە مۆڵەتت لە لایەنە پێوەندیدارەكان وەرگرتووە؟
من پێم خۆشە راستییەكەتان پێ بڵێم، من كەسێكی هەژار بووم. لە رێی قایمقامییەتی مێرگەسۆرەوە داوای دامەزراندنی كارگەكەم كرد، داواشم كرد ئەگەر مۆڵەتم پێ نەدەن من داینامەزرێنم، چونكە بۆ دروستكردنی كارگەكە قەرز دەكەم. ئەوان گوتیان دەبێ یەكەم جار دایبمەزرێنی و بیبینین بزانین چۆنە، دواتر بڕیار لەسەر مۆڵەت بدەین. منیش گوتم هەژارم و بەقەرز دایدەمەزرێنم و ناكرێ دوای خەرجییەكی زۆر لێم رەت بكرێتەوە.
دواتر پێوەندیمان بە ژووری بازرگانی و پیشەسازی و بەڕێوەبەرایەرتی گشتی پیشەسازی و پارێزگاوە كرد و لە هاوتوچۆدا بووین. دواتر لە ژووری بازرگانی ژمارەی دامەزراندنم تۆمار كرد و پێیان دام. دواتر جێ بووە كێشە و هێشتا بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی مۆڵەتی تەندروستییان بەمن نەداوە، جگە لەمە گوتوویانە ئامێرەكەتان دەبێ ئۆتۆماتیكی بێت و ئێمەش گوتوومانە خۆی كارەكەمان كولتوورییە، هاوشێوەی نەریتێكی كۆنی كوردەواری سماق بەرهەم دەهێنین، ناچین سماقێك بەرهەم بهێنین كە لاساییكەرەوەی ئێرانی و توركی بێت.
هەندێك رێنوێنیی كردووەتە مەرج كە نە پێوەندی بە كوالێتی و نە پێوەندی بە لایەنی تەندروستی بەرهەمەكە هەیە.
دەزانی لە كاری بازرگانی و پیشەسازی تا زیاتر تەكنەلۆجیا رۆڵی هەبێت، كارەكە سەركەوتووترە و دەتوانن بەرهەمی زیاتر و سەردەمیانەتر و بەشێوەی قوتووبەند بخەنە بازاڕەوە تۆ هەوڵت داوە بەرهەمهێنانەكە بۆ ئاستی پێشكەوتووتر بگۆڕیت و تەنانەت مۆڵەتی ئەو لایەنانەش وەربگری كە تا ئێستە مۆڵەتیان پێت نەداوە؟
بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی هەندێك رێنوێنیی كردووەتە مەرج كە نە پێوەندی بە كوالێتی و نە پێوەندی بە لایەنی تەندروستی بەرهەمەكە هەیە. بۆ نموونە باڵەخانە یەكێك لە كێشەكانە كە نەخشەیەكت بەسەردا دەسەپێنرێت ، بنیاتنانەكەی لانی كەم 50 تا 60 دەفتەری تێدەچێت. ئەوەش بۆ من زۆر ئەستەمە و گەورەترین كێشەی منە. ئەوان داوای كۆمەڵێك ژووری پاراستنی بەرهەم و ژووری هەڵگرتنی بەرهەمی خاو و ژووری كاركردن و بەرهەمهێنان و كۆمەڵێك شتیان كردووە.
هاوكات داوای تاقیگەی تایبەتیان لە من كردووە كە نەك لە توانای من، بەڵكو لە توانای خەڵكی مامناوەندیشدا نییە. لە وڵاتانی پێشكەوتوو كەسێك بیەوێت هەنگاوێكی لەم شێوەیە بنێت و لە ماڵەكەی خۆی كارگەیەكی بچووك دابنێت، ئەوا حكوومەت پاڵپشتی دەكات و ئاسانكاری بۆ دەكات بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ئیشە بچووكەكە ببێتە كارگەیەكی گەورە. لێرە بەداخەوە رێگریشم لێ دەكرێت و لەگەڵ كۆمپانیایەك ویستوومە رێك بكەوم بۆ ئەوەی بەرهەمەكەم ساغ بكاتەوە، بەڵام رێگریم لێ كراوە و گوتوویاتە دەبێت ئیشەكە هەڵوەشێنمەوە، تا هەموو مەرجەكان جێبەجێ دەكەم، ئەمەش بۆ من زۆر ناخۆشە و بەربەستە لە بەردەم پێشكەوتنی كارەكان.
لە كوردستان وەبەر‌هێنەر و دەوڵەمەند زۆرن، بۆچی بەشداریت بەوان نەكردووە هاوكاریت بكەن و ئەوانیش قازانجی خۆیان دەست بكەوێت و تۆش پەرە بە پڕۆژە و كارگەكەت بدەی؟
راستیت دەوێت بازرگانەكان قازانجێكی زۆر زیاتریان لە هاوردە دەست دەكەوێت، نەك ئەوەی بێن لەگەڵ من بەشداری بكەن. بۆ نموونە ئەوەی كاری بازرگانی سماق دەكات بە سەدان تۆنی هاوردە دەكات و پاشان بۆ شوێنی تری دەنێرێت و قازانجی زیاتر دەكات. ئەگەر من لە سەرەتای رنینەوە سماقم بكڕیایە و بە بازرگانەكانم بفرۆشتایە، دە هێندە قازانجم دەكرد، ئەوكات بە هەزار و 750 دینار بوو، بەڵام بیهێنە ماڵەوە و پاكی بكەوە و بیهاڕە و دواتر هەر بە نرخێكی هەرزان بۆت ساغ بكرێتەوە، دەوڵەمەند و بازرگان روو لەم كارە ناكات.
كارگەكەی من توانای ئەوەی هەیە رۆژانە 100 تا 200 كیلۆگرام بەرهەمی سماقی هاڕدراو بخاتە بازاڕەوە.
ئاستی بەرهەمهێنانتان چۆنە؟
خستنەڕووی بەرهەم بەگوێرەی داواكاری كڕیارە و بەداخەوە من نەمتوانیوە بازاڕێكی سەربەخۆ پەیدا بكەم، چونكە هەندێك كێشەی وەك نەبوونی مۆڵەتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستیم هەیە. كارگەكەی من توانای ئەوەی هەیە رۆژانە 100 تا 200 كیلۆگرام بەرهەمی سماقی هاڕدراو بخاتە بازاڕەوە. چونكە سماق خاوێنكردنەوەی زۆری دەوێت و تا دەبێتە سماقی هاڕدراو و ئامادە دەبێت، بە چەند قۆناغێكی جیاوازدا تێدەپەڕێت.
ئێوە دڵنیایی دەدەن ئەو سماقەی بەرهەمی دەهێنن لە رووی كوالێتییەوە زۆر باشە و هیچ كێشەیەكی تەندروستی نییە؟
جیا لە دڵنیایی، دەستەبەری بەرهەمەكانم دەكەم و ئەگەر لە هەرێمی كوردستان لە سماقی چالی تەندروستتر و باشتر لە بازاڕ هەبوو، ئەو كات ددان بەوەدا دەنێم سماقەكەی من باش نییە. لە كوردستان سماقی جۆراوجۆر هەیە كە بەشێكی زۆریان ساختەن.
ئەگەر سماقی هاڕدراو 10% تا 13% دەنكی تێدا نەبێت، ئەوا لە ماوەیەكی زۆر كەمدا تێك دەچێت
چۆن دەكرێ ئەو سماقانەی بازاڕ ساختە بن، دەكرێ بۆمان روون بكەیتەوە؟
بەڵێ ئەو سماقانەی لە بازاڕەكان هەن بەشی زۆریان ساختەن و ساختەیان تێدا كراوە. حاڵەتێكی تر هەیە خوا سماقی وا دروست كردووە پێوەندییەكی پتەو لە نێوان دەنك و توێكڵەكەیدا هەیە كە یەكتر دەپارێزن. ئەگەر سماقی هاڕدراو 10% تا 13% دەنكی تێدا نەبێت، ئەوا لە ماوەیەكی زۆر كەمدا تێك دەچێت و كەڕوو لێی دەدات. ئەوەی لە زۆر بازاڕەكان هەیە لەو دەنكە بێبەشە بەو بیانووەی وەبەر ددان دەكەوێت، بەڵام لە بەرانبەردا نازانێت كە زووش خراپ دەبێت. لە رووی زانستییەوە سماق دەبێت بە شێوەیەك ئامادە بكرێت 63%ی بە خێرایی بتوانێ بتوێتەوە كاتێك تێكەڵاوی ئاو و خۆراك دەكرێت، ئەگەر بەم شێوەیە نەبێت، ئەوا پرۆتینەكەی لە دەست دەدات.
تاكە كارگەن كە سماقی هاڕدراو بەرهەم دەهێنن؟
نەخێر ژمارەی ئەو كارگانە زۆرە، بەڵام لەوانەیە كاری هەریەكێكیان جیاواز بێت و تێیدا هەبێ ساختەكاریش لە بەرهەمەكەدا بكات و هەشە رەنگە نەتوانێت بە شێوەیەكی زانستی سماق بەرهەم بهێنێت.
لە تاران پشكنینم بۆ سماقەكان كردووە
جیاوازیی بەرهەمەكەی ئێوە لەگەڵ ئەوانەی تر چییە؟
لەوانەیە ئامێرەكانی ئەوان پێشكەوتووتریش بن، بەڵام ئەوەی بەرهەمەكەی من لە هی ئەوان جیا دەكاتەوە شێوازی بەرهەمهێنانە. من بۆ ئەو مەبەستە پارەیەكی زۆرم خەرج كردووە و لە تاران پشكنینم بۆ سماقەكان كردووە، كارم لەسەر ئەوە كردووە كام جۆر سماق و سماقی خاوی كام ناوچە باشە بیانناسم و ئەوان بەكار بهێنم.
ئەو سماقەی تۆ بەكاری دەهێنی هەر هی ناوچەكەی خۆتانە ؟
گوندەكانی دۆڵی زێبار، ناوچەی بارزان سماقەكەیان باشە و من پشتی پێ دەبەستم. خۆی لە كوردستان چوار جۆر سماق هەیە، بەڵام سێیان ناسراون ئەوەی لە هەمووان باشترە سماقی سۆرە. ئەو زنجیرە چیایەی لە دۆڵی زێبارەوە تا دهۆك درێژ دەبێتەوە باشترین جۆری سماقی هەیە و زۆر دەوڵەمەندە بە كانزا خۆراكییەكان.
لەو كارگە بچووكەی خۆت بنیاتت ناوە چەند كەس سوودی وەرگرتووە و هەلی كاری بۆ دروست بووە؟
شەش كەس لە كارگەكەم ئیش دەكەن كە ئەندامانی خێزانەكەی خۆمن، ئەوەم بە نسیب نەبووە كارگەكەم گەورەتر بكەم و خەڵكی زیاتر لێی سوودمەند بن.
تۆ خەونت هەیە پەرە بە پڕۆژەكەت بدەی و بیكەیتە كارگەیەكی گەورە؟
من گوتوومە سێ ئامانجم هەیە. یەكەم رێ لەو سماقە ساختەیە بگرم كە لە بازاڕەكانی كوردستان دەفرۆشرێت. هەلی كار بۆ خێزان و كەسوكارم دابین بكەم و براندێكی تایبەت بە خۆم هەبێت و زۆر چاوم لە دەوڵەمەندبوون و پارە نەبووە.
ئێمە دەتوانین خۆبژێو بین نەك لە بەرهەمی سماق، بەڵكوو لە زۆر بەرهەمی تر
پێت وایە ئەو سماقەی لە هەرێمی كوردستان هەیە لێمان زیادە و دەكرێ بۆ ئەو بەرهەمە پشت بە خۆمان ببەستین و چیتر رێ نەدەین بەرهەمی دەرەكی هاوردە بكرێت؟
بەڵێ ئێمە دەتوانین خۆبژێو بین نەك لە بەرهەمی سماق، بەڵكوو لە زۆر بەرهەمی تر. بۆ نموونە پەرە بە برنجی ئاكرێ بدەین، دەتوانین ئەگەر خۆبژێویش نەبین، ئەوا بەشی زۆری پێداویستیمان دابین بكەین. سماقی كوردستان زۆرە و تەنانەت دەتوانین هەناردەی دەرەوەشی بكەین و بیكەین بە سەرچاوەیەكی داهات. بازرگانەكان لە ئازەربایجانەوە كیلۆی بە كەمتر لە هەزار دینار دەیكڕن و داخڵی ئێرانی دەكەن، دواتر دەیهێننە كوردستان و لێرەشەوە بۆ شوێنی تری دەگوازنەوە. بازرگانیكردنی ئەم بەرهەمە گەرمە و ئەمە زیانێكە بە جووتیارانی ئێمە دەگات. زۆریی هاوردە وایكردووە بەرهەمی ناوخۆ پارە نەكات. جگەلەمە ئەو جۆرە سماقە هاوردەیەی لە بازاڕ هەیە ساختەكاری تێدا دەكرێت و هەرزانبوونیشی وایكردووە زیان بە بەرهەمی ناوخۆ بگەیەنێت، چونكە هەیە سماق لە كەپەكی سماق دروست دەكات.
چۆن دەكرێ لە كەپەك سماق دروست بكرێ؟ دەكرێ زیاتری روون بكەیتەوە.
كەپەكی سماق بۆ خواردن زیانی تەندروستی نییە، بەڵام ئەوانە دێن كەپەكەكە دەكڕن و لەگەڵ مادەی كیمیایی و شتی تری تێكەڵ دەكەن و بە سماقی هاڕدراو دەیفرۆشن. دەرمانی مۆتە بۆ رەنگەكەی زیاد دەكەن و ئەوانەی حەزیان لە خواردنی سماقە و دەیخۆن، لەوانەیە تووشی تێكچوونی گەدە ببنەوە.
بەرهەمەكەی ئێوە 100% سروشتییە؟
بەڵێ هیچ جۆرە مادەیەكی تری لەگەڵدا تێكەڵ ناكرێت.
بەرهەمی هاوردە كوالێتییەكەی خراپە و تەنیا لە قوتووبەندكردنەكەدا جیاواز و جوانتر دیارە.
نرخی چەندە و چ جیاوازییەكی لەگەڵ نرخی بەرهەمی هاوردە هەیە؟
ئەوەی من بەرهەمی دەهێنم پاكەتی بە 750 دینار دەیفرۆشم. كەچی لە دوكانەكان بە هەزار دینارە، لە كاتێكدا بەرهەمی هاوردە كوالێتییەكەی خراپە و تەنیا لە قوتووبەندكردنەكەدا جیاواز و جوانتر دیارە.
داواكاری تۆ لە حكوومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە پێوەندیدارەكان چییە؟
من هەر لە سەرەتای دامەزراندنی ئەم كابینەیەوە پڕۆژە پێشنیارێكم بە رەسمی داوەتە حكوومەت. پێشنیارەكە ئەوەیە شێوازی دامەزراندنی كارگەكان گۆڕانكاری بەسەردا بێت و رێنوێنییەكان بگۆڕێن. خۆم چوار جۆر كارگەم دەستنیشان كردووە، كارگەی بچووك و گەورە و ماڵەوە و ناوشار. بۆ نموونە لە ناوشار لەوانەیە بە ناوی نووسینگەیەك ئیشی كارگەیەك بكرێت. ئێستە من ناوی كارگەكەم بكەمە شوێنی چالی لە تەندروستی یەكسەر مۆڵەتەكەم دەدەنێ.
دەبێ رێنوێنییەكان جیاواز بن. مەرجی تەندروستی و كوالێتی لەسەر سەرم
كەوایە مەبەستت ئەوەیە بۆ هەر جۆرە كارگەیەك لە چوارچێوەی قەبارەكەی رێنوێنییەكان تایبەت بكرێن و ناكرێ رێنوێنییەكانی كارگەیەكی گەورە لەسەر كارگەیەكی بچووك جێبەجێ بكرێن؟
بەڵێ كارگەیەكی وەك پێترۆكیمیایی دەبێت جیاواز بێت لەگەڵ كارگەیەكی خۆراكی، دەبێ رێنوێنییەكان جیاواز بن. مەرجی تەندروستی و كوالێتی لەسەر سەرم، بەڵام مەرجی باڵەخانە لە توانای هەموو كەسێكدا نییە.