شیرین نەجیب محەمەد ئەمین بەڕێوەبەری باخداری لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، لە چاوپێكەوتنی "وشە"دا تیشك دەخاتە سەر كەرتی باخداری لە كوردستان و پێی وایە، لە چەند ساڵی رابردوودا بەهۆی تەنگژەی دارایی، دەستی وەزارەت لە پەرەپێدانی كەرتەكە كەمتر ئاوەڵا بووە، تەنانەت نەمامگەكانی كوردستان وەك ساڵانی پێش تەنگژەی دارایی نەمام بەرهەم ناهێنن و هاوردەكردنی نەمام بۆ كوردستان زیادی كردووە. ئەو ئاماژەی دا، بەراورد بە ساڵی 2015، بەرهەمی نەمامگەكان 33% كەمی كردووە و بۆ پەرەپێدانی بە تەمان بەشێكیان بە كرێ بە كەرتی تایبەتی بسپێرن. بە گوتەی ئەو بەڕێوەبەرە، وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ پاڵپشتی لە بەرهەمی ناوخۆ، رێكارەكانی توندتر كردووە و ئەمساڵ بەراورد بە ساڵی رابردوو، جووتیاران باشتر توانییان بەرهەمەكانیان لە بازاڕ ساغ بكەنەوە.
كەرتی باخداری لە كوردستان چی لەخۆ دەگرێت؟
بەگشتی سەوزە و میوە و داری جوانكاری لەخۆ دەگرێت، كۆمەڵێك نەمامگەمان هەیە كە حكوومین و بەشێك لە پێداویستییەكانی ناوخۆ بە نەمام دابین دەكەن. كەرتی باخداری و سەوزە دوو بەش لە خۆ دەگرێت، بەشێكی باخداری داپۆشراو و بەشەكەی تر دانەپۆشراوە. بەرهەمهێنانی داپۆشراو لە چوارچێوەی خانووی پلاستیكی هەنگاوی باشی بۆ نراوە، بەتایبەتی لە پارێزگای سلێمانی بەشێك لە بەرهەمەكانی سەوزە، لە رێی ئەو خانووە پلاستیكییانە بەرهەم دەهێنرێن و دەخرێنە بازاڕەوە. بەرهەمهێنانی دانەپۆشراو لە وەرزێكی دیاریكراوە لە هەرێمی كوردستان و لە وەرزی سەرمادا تەواو دەبێت. خەیار، تەماتە، كوولەكە، باینجان، بیبەر و چەند بەرهەمێكی تری وەك سەوزەواتی گەڵایی لە هەرێمی كوردستان، لە خانووی پلاستیكیشدا بەرهەم دەهێنرێن و توانیویانە بەشێك لە پێداویستییەكان بەو بەرهەمانە پڕ بكەنەوە. بۆ میوە كەشی هەرێمی كوردستان بۆ زۆربەی میوەكان كەشێكی لەبارە، جگە لەو میوانە نەبێت كە پێویستیان بە كەشی ئیستیوایی زەوی هەیە و ئەو جۆرە میوانەش لە كوردستان داخوازییەكی زۆریان لەسەر نییە.
لە كوردستان 16 نەمامگە هەن
چەند نەمامگە هەیە بۆ ئەوەی نەمام و شتڵی پێویست بۆ ئەو كەرتە دابین بكات؟
لە كوردستان 16 نەمامگە هەن كە هی حكوومەتن، حەوت لە سلێمانی، پێنج لە هەولێر، سێ لە دهۆك و یەكێكیش لە گەرمیانە. ئەمساڵ لە بەرنامەماندایە 10 لەو نەمامگانە بەكرێ بدەین.
هۆكارەكە چییە؟ وەزارەت خۆی ناتوانێ بەڕێوەیان ببات؟
هۆكارەكە ئەوەیە وەك پێویست كرێكار و پێداویستییەكانیان بۆ دابین ناكرێت. لە نەمامگەكان زیاتر كرێكاران رۆڵیان هەیە و ئەو كرێكارانەی پێشتر كاریان دەكرد، وردە وردە خانەنشین دەبن، دامەزراندنیش نییە تا جێیان پڕ بكرێتەوە. ئەگەر تەنانەت حكوومەت بیەوێت دەرچووانی زانكۆش بۆ ئەو بەشە دابمەزرێنێت، ئەوا كارەكە ناكەن و دەڵێ من كارمەندم نەك كرێكار و ئیشەكە ناكات. كێشەی نەمامگەكانی حكوومەت تەنیا كرێكار نییە، بەڵكو خەرجیی تریشی هەیە. حكوومەت كە نەمام بەرهەم دەهێنێت، بە نرخی پاڵپشتی بە جووتیارانی دەفرۆشێتەوە و لە ساڵانی 2014 و 2015 سەرووی ملیۆنێك تا ملیۆنێك و 200 هەزار نەماممان هەبوو.
لە ساڵانی 2014 و 2015 بەرهەمی نەمامگەکان لە كوردستان پێداویستییەكانی ناوخۆی پڕ دەكردەوە
بەڵام ئەگەر ئەو نەمامگانە بكەونە دەستی كەرتی تایبەت، جووتیاران چیتر بە نرخی پاڵپشتی نەمامیان بەدەست ناگات و كاریگەریی خراپی دەبێت لەسەر كەرتی باخداری؟
لەم ساڵانەی دوایی كە توانامان نەبووە وەك پێویست نەمام بەرهەم بهێنین، هاوردەكردنی نەمام بۆ كوردستان زیادی كردووە و نرخەكەشی زۆر گرانترە، بەڵام ئەگەر لە كەرتی تایبەت پەرەی پێ بدرێت، نرخەكە گرانیش بێ لەوە باشترە لە دەرەوە بە گرانتر هاوردە بكرێت و پارەكە لە وڵات بچێتە دەرەوە. لە ساڵانی 2014 و 2015 هاوردەكردنی نەمامی میوە لە كوردستان نەما، چونكە بەرهەمی نەمامەكە لە كوردستان پێداویستییەكانی ناوخۆی پڕ دەكردەوە، بەڵام لەو ساڵانەی دواییدا ئەو نەمامگانە كارەكانیان لاواز بووە.
ئامارێك هەیە بیسەلمێنێت لە هەرێمی كوردستان ساڵانە چەند نەمام بەرهەم دەهێنرێت؟
لە ساڵی 2020دا ژمارەی نەمامی بەرهەمهاتوو لە هەرێمی كوردستان لەو 16 نەمامگەیە، بریتی بووە لە 492 هەزار و 219 هەزار نەمام، لە كاتێكدا لە ساڵی 2015 سەرووی 736 هەزار بووە، دەیسەلمێنێت بە رێژەیەكی بەرچاو بەرهەمەكە كەمی كردووە و هۆكارەكەش بۆ تەنگژەی دارایی دەگەڕێتەوە. جگە لەمە ئەو نەمامانەی لە 2015دا بەرهەم دەهێنران، سەرووی نیوەیان موتوربە كرابوون، بەڵام رێژەی نەمامی موتوربەكراو ئێستە زۆر كەمی كردووە و لەوانەیە 25%یان موتوربە كرابن.
لەسەر پەرەپێدانی كەرتی باخداری لە كوردستان چ پلانێكتان هەیە؟
ئەگەر بمانەوێ بەڕاستی ئەو كەرتە پێش بخرێ، دەبێ پاڵپشتیی جووتیاران بكرێ و بە تەواوی هاوكاری بكرێن، بەڵام چەند ساڵێكە وەك پێویست بودجە بۆ ئەو مەبەستە تەرخان ناكرێت.
لە كوردستان چ جۆرە میوەیەك زیاتر گرنگی پێ دەدرێت و پەرەی پێ دراوە؟
لە ساڵانی 2008 تا 2012 كە لەلایەن وەزارەتی كشتوكاڵ پڕۆژەی زەیتوون بۆ جووتیاران هەبوو، هانی جووتیارانی دا روو لەو جۆرە بەرهەمە بكەن. ئەمە كاریگەریی زۆر بوو، زەیتوونی رەگدارمان هێنا لێرە كردمانە شتڵ و دابەشمان كرد بەسەر جووتیاران بە پاڵپشتییەكی باش. لایەنی ئاینی و پیرۆزیش هۆكارێكە هانی خەڵكی داوە زیاتر روو لە چاندنی زەیتوون بكەن، جگە لەمە زەیتوون كاتێك گەیشتە بەر، ئاو و ماندووبوونێكی زۆری ناوێت و بەرهەمەكەشی وەك میوەكانی تر نییە لە بازاڕ بە ئاسانی ساغ نەكرێتەوە، كەسی بەرهەمهێنەر لە ماوەی هەفتەیەكدا دەتوانێ هەمووی بباتە كارگەی زەیتوون و بیكات بە رۆنی زەیتوون. هاوكات رۆشنبیریی خواردنی زەیتوون و رۆنی زەیتوونیش لە كوردستان زیادی كردووە و وایكردووە بەرهەمەكە زیاتر بەكار ببرێت.
لە ترێدا دۆخەكە هەندێك باشترە 55%ی هاوردە دەكرێت و 45% پشت بە ناوخۆ دەبەسترێت
ئامارێك هەیە بیسەلمێنێت ئەو میوانەی لە كوردستان بەرهەم دەهێنرێت، چ رێژەیەك لە پێداویستیی ناوخۆ پڕ دەكاتەوە؟
پرتەقاڵ هەمووی هاوردەیە و هیچ رێژەیەك لە ناوخۆ بەرهەم نایەت، لە سێودا 95%ی لە وڵاتانی تر هاوردە دەكرێت و 5%ی لە ناوخۆ دابین دەكرێت، لە ترێدا دۆخەكە هەندێك باشترە 55%ی هاوردە دەكرێت و 45% پشت بە ناوخۆ دەبەسترێت. خۆخ 80%ی هاوردەیە و 20%ی لە ناوخۆ بەرهەم دەهێنرێت. ئامارێكمان نییە بە گشتی بیسەلمێنێت چ رێژەیەك لە میوە لە ناوخۆ دابین دەكرێت، بەڵام لە زۆربەی میوەكاندا پشت بە هاوردە دەبەسترێت. لە سەوزەواتدا دۆخەكە باشترە و بەرهەمی ناوخۆ زۆر زیاترە و بە رێژەیەكی كەم پشت بە بەرهەمی دەرەوە دەبەسترێت، بۆ نموونە لە پەتاتەدا خۆبژێو بووین، لە خەیار و تەماتە دۆخەكە باشە و لە هەندێك وەرزدا 100% پشت بە ناوخۆ دەبەسترێت و ئەگەر بەرهەمی ناوخۆ بەش نەكات، ئەوا باج دەخەنە سەر بەرهەمی دەرەكی بۆ ئەوەی پاڵپشتی بەرهەمی ناوخۆ بكرێت.
بۆچی كارێك ناكەن ئەو بەرهەمانە لە هەر چوار وەرز پەرەیان پێ بدرێت و بە خانووی پلاستیكی پێداویستی ناوخۆ پڕ بكرێتەوە؟
هەندێك بەرهەمی وەك پەتاتە هەر لە خانووی پلاستیكی بەرهەم ناهێنرێت، كێشەیەكی ترمان هەیە كە زۆرجار وایكردووە بەرهەمی ناوخۆ زۆر هەرزان بێت، یان بە ناچاری بۆ پارێزگاكانی تری عێراقی هەناردەی بكەین و لە وەرزێكی تردا هاوردەی بكەین، ئەویش ئەوەیە لە كوردستان كۆگای ساردكەرەوە نییە تا ئەو بەرهەمانە بۆ وەرزێكی تر هەڵبگیرێت.
چیتان كردووە تا بەرهەم لە دەستی جووتیاران نەمێنێتەوە و هەرزانفرۆش نەكرێت؟
لە رووی رێدان بە هاوردەی بەرهەمی دەرەكی، وەزارەتی كشتوكاڵ رێكاری باشی گرتووەتەبەر، بۆ نموونە ساڵی رابردوو بینیمان تەماتە لەسەر شەقامەكان كەوت و جووتیاران زیانمەند بوون، بەڵام بەو رێوشوێنانەی گیرانەبەر، ئەمساڵ بەرهەمی تەماتە لەسەر شەقامەكان نەكەوت و نرخەكەشی گونجاو بوو. كارگەكانی بەرهەمهێنانی دۆشاوی تەماتە لەلایەك و رێكارەكانی دانانی باج بەسەر بەرهەمی دەرەكی، هاوكارێكی باش بوو بۆ ئەوەی جووتیاران بەرهەمەكانیان باشتر ساغ بكەنەوە.
75%ی ئەو خانووە پلاستیكییانە لە سلێمانین
چەند خانووی پلاستیكی لە كوردستان هەن كە سەوزە و میوە بەرهەم دەهێنن؟
لە 2020دا ژمارەكە 24 هەزار و 195 خانوو بوو، بەڵام 75%ی ئەو خانووە پلاستیكییانە لە سلێمانین.
بۆچی لە سلێمانی زیاترە؟
كەشوهەوا رۆڵی هەیە و هەر پارێزگایە و لە شتێكدا سەركەوتنی بەدەست هێناوە، بۆ نموونە لە پەتاتەدا دهۆك سەركەوتوو بووە، بەڵام لە بەرهەمهێنانی پشتئەستوور بە خانووی پلاستیكی سلێمانی زیاتر سەركەوتوو بووە. زەیتوون لە هەولێر سەركەوتوو بوو، بەڵام لە سلێمانی هەموو سەنتەری سلێمانی یەك كارگەی رۆنی زەیتوونی نییە.
بە گشتی چەند كارگەی رۆنی زەیتوون لە كوردستاندا هەن؟
حەوت كارگەی رۆنی زەیتوون هەن و ژمارەشیان رووی لە زیادبووندایە
حەوت كارگەی رۆنی زەیتوون هەن و ژمارەشیان رووی لە زیادبووندایە. چوار جووتیارمان لەگەڵ خۆمان بردە ئیتالیا بۆ خولێكی تایبەتی، لەو چوار كەسە كە گەڕانەوە سێیان كارگەیان دانا، ئەمە گرنگە و نیشانەی ئەوەیە ئەو كەرتە لە پێشكەوتندایە.
هۆی چییە جووتیارانی كوردستان زیاتر گرنگی بە بەرهەمی وەرزیی وەك سەوزە یان گەنم و جۆ دەدەن و كەمتر گرنگی بە پەرەپێدانی باخداری دەدەن؟
هۆكارە سەرەكییەكە ئەوەیە جووتیار خاوەن موڵك نییە، وەبەرهێنانەكەی لەسەر بەرهەمهێنانی سەوزە و میوە و بەرهەمی وەرزییە و كەمتر گرنگی بە داری میوە دەدات، ئەوانە زیاتر روویان لە پەرەپێدانی باخداری كردووە كە خاوەن زەوی و مەلاكن. وەك دەزانن زەویی كشتوكاڵی زیاتر هی حكوومەتە و جووتیاریش كە زەوییەكە بە هی خۆی نازانێت، تەنیا گەنم و جۆ و سەوزە دەچێنێت و ناتوانێ چەندان ساڵ چاوەڕوانی بەرهەمی داری میوە بكات.