نەوت بەرانبەر بودجە.. مەسروور بارزانی و عادل عەبدولمەهدی كۆتایی پێ دەهێنن؟

هاوشانی هەوڵەكانی چارەسەری دۆسیەی نەوت لە نێوان هەولێر و بەغدا، شارەزایانی نەوتی كۆكن لەسەر ئەوەی چارەسەر رێككەوتن نییە لەسەر هەناردەی نەوت بەرانبەر بودجە، بەڵكو دەركردنی یاسای نەوت و گازە لە پەرلەمانی عێراق. محەمەد رەحیم دەڵێ، دەبێت هانی هەردوولا بدرێت بۆ گەیشتن بە چارەسەر، بەڵام وریا هەروامی پێی وایە هەموو رێككەوتنێك كاتی دەبێت و ئێستە هەردوولا رێككەوتنی نەوت بەرانبەر بە بودجە پێڕەو دەكەن. هاوكات عەدنان بەهیە دەڵێ، بەرژەوەندی حزبەكانی دەسەڵات رێگرە لەوەی هەردوولا لەسەر یاسای نەوت و گاز بگەنە رێككەوتن.

دوای  پشتكردنە یاسای نەوت و گاز لەلایەن حكوومەتی عێراق، زیاتر لە 10 ساڵە، هەرێمی كوردستان و حكوومەتی عێراق رێككەوتنی نەوت بەرانبەر بە بودجە پێڕەو دەكەن، ئەو رێككەوتنە ساڵانەیە وەك نەریتێكی لێ هاتووە، ساڵانە پێش نووسینەوەی بودجەی عێراقی فیدڕاڵ، رێككەوتنێكی جێنتڵمانی لەسەر دەكرێت و بۆ ساڵی دواتر دووبارە دەبێتەوە.

لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا بەغدا و هەولێر خۆیان لە چارەسەری ریشەیی ئەو پرسە دوور خستووەتەوە كە خۆی لە دەرچوواندنی یاسای نەوت و گاز دەكات، كە كۆتایی بە مشتومڕی ساڵانە دەهێنێت.

لەگەڵ دەستبەكاربوونی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق، هەرزوو هەوڵی ئاسایكردنەوەی پێوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان گرتەبەر، یەكێك لەو دۆسیانەش پرسی نەوت بوو.

رووكردنە بەغدا و چارەسەری كێشەكان لەسەر بنەمای دەستوور یەكێكە لە ئەجێنداكانی مەسروور بارزانی سەرۆكی حكوومەتی كوردستان، ئەمەیشی لە دیداری ساڵانەی مێری كە دوێنێ لە هەولێر بەڕێوە چوو، دووپات كردەوە.

لە دەستووری عێراقدا بە روونی چارەسەری ئیدارەی نەوت و سامانە سروشتییەكان لە نێوان هەولێر و بەغدا لە مادەكانی 110، 111 و 112 و چەند مادەیەكی تریش باس كراوە، هەولێر و بەغداش لە 2007 لەسەر رەشنووسی یاسای نەوت و گاز رێككەوتن، بەڵام بەپرسانی هەرێم ئەو پڕۆژەیان رەت كردەوە كە حكوومەتی عێراق رەوانەی پەرلەمانی كرد، رایان گەیاند دەسكاری ناوەڕۆكی رێككەوتنەكە كراوە.

چاوەڕوان دەكرێت ساڵی داهاتوو 2020، هەرێمی كوردستان گازی سروشتی هەناردەی دەرەوە بكات، بەمەش كەلێنی دووری بەغدا و هەولێر لە پرسی ئیدارەدانی سامانە سروشتییەكان گەورەتر دەبێت، بەوەی گازی سروشتیش دێتە سەر نەوت و مشتومڕی ساڵانەی نێوان هەردوولا لە دەمی نووسینەوەی بودجە.

وریا هەورامی سەرۆكی ریكخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوت دەڵێ، دووپاتكردنەوەی ویستی چارەسەر لەلایەن سەرۆكی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، ویستێكی ئەرێنییە، بەڵام دۆسیەكە زۆر ئاڵۆزە و پڕ وردەكارییە، چونكە لەلایەن پڕۆسەیەكی تەكنیكییە و لەلایەكیش پرۆسەیەكی ئابوورییە.

زیاتر روونی كردەوە، لە دوای 2014 بەتایبەت عێراق و هەرێمی كوردستان پابەندییان بە رێككەوتنەكانی نێوانیان نەكردووە، بەڵام بوونی دوو كەسایەتی وەك عەبدولمەهدی و مەسروور بارزانی، "ئەگەری گەیشتنی بە رێككەوتن نزیك كردووەتەوە، بەڵام رێككەوتنەكە كاتی دەبێت، تا دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی سروشتی".

وریا هەورامی ئاماژەی بە سەرهەڵدانی كێشەیەكی تر كرد لە نێوان هەولێر و بەغدا، ئەویش هەناردەی گازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆ دەرەوە كە ساڵی 2020 بڕیارە دەست پێ بكات، گوتی "ئەمە كێشەكە زۆر ئاڵۆزتر دەكات". زیاتر گوتی "تێگەیشتی عادل عەبدولمەهدی و مەسروور بارزانی هەرچەند ئەرێنی بێت بۆ گەیشتن بە رێككەوتن، بەڵام ئەوانیش مەحكوومی كۆمەڵێك كۆت و بەندن، لەوانە پابەند نەبوونی عێراق بە شایستە داراییەكانی كوردستان، ددان نەنان بە گرێبەستی نەوتی 50 ساڵە لەگەڵ توركیا، نەچوونە ژێرباری رێككەوتن لەگەڵ روز نەفتی رووسی، كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك، هەموو ئەوانە پرسی زۆر ئاڵۆزن و بە هیچ كەسایەتییەك چارەسەر نابێت تەنیا یاسای نەوت و گاز نەبێت".

بە بڕوای وریا هەورامی، دوو چارەسەر بۆ دۆسیەی نەوت هەیە، یان دەركردنی یاسایەكە یانیش رێككەوتنی بودجە بەرانبەر بە نەوت كە ئەمە موسەكینێكی ساڵانەیە و دووبارە دەبێتەوە.

دكتۆر عەدنان بەهیە ئەندامی ئەنجوومەنی هاوپەیمانی كارگێڕی عێراقی بۆ شەفافیەتی پیشەسازی دەرهێنان دەڵێ، كێشەی دۆسیەی نەوت بووەتە كێشەیەكی ئەزەلی كە دوای 2005ـەوە تا ئێستە بەردەوامە، بەگوێرەی یاسا كۆمپانیای سۆمۆ بەرپرسی یەكەمە لە هەناردە و فرۆشتنی نەوتی هەموو عێراق، بەڵام هەرێمی كوردستان سەربەخۆیانە دەیفرۆشێت و سەربەخۆیانەش گرێبەستەكانی كردووە، تەنانەت تێگەیشتی هەرێمی كوردستان و حكوومەتی عێراق هەر لە گرێبەست و بەرهەمهێنانی نەوت تا دەگاتە بە بازاڕكردن زۆر جیاوازی هەن، گوتی "هەموو ئەو جیاوازییانەش دەبێت لەسەر بنەمای دەستوور لە یاسای نەوت و گاز رەنگ بدنەوە و چارەسەر بكرێن، بوونی ئەو هەموو كێشانەش لە نەبوونی یاسایەكەدایە كە كێشەیەكی بچووكی لە كاتی خۆیدا گەیاندە ئەمڕۆ كە كێشەكە زۆر گەورەتر بووە و لە داهاتووشدا بەرهەمهێنان و هەناردەی گازی سروشتی دێتە سەر".

 

عەدنان بەهیە ئاماژەی بە رێككەوتنەكانی نەوت بەرانبەر بە بودجە كرد كە ساڵانێكە لە نێوان هەولێر و بەغدا لە دەمی دەنگدان لەسەر بودجە رێككەوتنی لەسەر دەكەن، گوتی "ئەو رێككەوتنانە نە عێراقییەكان و نە كوردستانییەكان لێی ئاگادارن، ئەوەی زانراوە كە كوردستان 550 بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، 300ـیان هی كەركووك و 250ـی كوردستانیش، داهاتەكەشی بۆ حكوومەتی عێراق دەبێت بەرانبەر بە پێدانی بودجە، تەنانەت ئەو رێككەوتنەشیان جێبەجێ نەكردووە".

ئەو شارەزایە نەوتییە پێی وایە ئەوەی رێگرە لە دەرنەچوونی یاسایەكە و تەنانەت جێبەجێ نەكردنی رێككەوتنەكان، بەرژەوەندی حزبەكانی دەسەڵاتە، گوتی "هەمیشە گفتوگۆكان لەسەرەتا ئەرێنین و شاند دێن و دەچن، بەڵام كۆتاییەكەیان بە بێ متمانەیی و جێبەجێ نەكردنی تەواو دەبێت"، زیاتر گوتی "ئێستە گۆڕانكاری لە دەسەڵات لە بەغدا و هەولێر كراوە، هەردوولاش بۆچوونیان ئەرێنییە بۆ گەیشتن بە رێككەوتن، تەنانەت پرسی دەرچوواندنی یاسایەكەش یەكێكە لەو پرسانەی دەبێت یەكلا بكرێنەوە".

عەدنان بەهیە هێما بۆ تێگەیشتنی هێزە سیاسییەكان بۆ دەستوور دەكات، دەڵێ ئەوەی لە دەستوور هاتووە كێشەی و ئامانجیشی دیارە كە خزمەت بە كێ دەكات، بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە روانگەی حزبە دەسەڵاتدارەكانن لە عێراق و كوردستان كە ئەو حزبەكانە لە روانگەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان هەڵسەنگاندن بۆ پرسەكان دەكەن، گوتی "نەبوونی شەفافیەت لە سێكتەری نەوت یەكێكە لە هۆیەكانی گەندەڵی گەورە و زەبەلاح، لەمەشدا كۆمەڵێك لایەن و حزب و كەسایەتی سوودمەندن لەم ناڕێكییەی دۆسیەی نەوت، بۆیە ئەوان سوودمەندن لەو دۆخە و هەمیشە بەربەست دەخەنە بەردەم هەوڵەكانی چارەسەر".

هەرچی ئارام قادر پسپۆڕ و شیكاری نەوتی، هێما بۆ ئەوە دەكات كە شەفافیەت لە سێكتەری نەوتی لە كوردستان و عێراقیش نییە و پڕۆسەكە شەفاف نییە، جگە لەمە سیستمی ئیدارەدانی عێراق لە هی كوردستان جیاوازترە و رێژەی شەفافیەتی زیاترە بەهۆی هەبوونی دامەزراوەكانی، بەڵام لە كوردستان ئەو شەفافییە نابینرێت، گوتی "ئەو تێگەیشتنەی ئێستە لە هەرێمی كوردستان لەلایەن حكوومەتەوە بۆ چارەسەری دۆسیەی نەوت هەیە، ئەگەر لەسەر بنەمایەكی شەفاف لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ نەكرێت، هیچ لەدۆخەكە ناگۆڕێت". زیاتر گوتی "ئەگەر چارەسەری ریشەیی كە خۆی لە دەرچواندنی یاسایەكە دەبینێتەوە، نەكرێت، هەموو هەوڵێك كە دەدرێت وەك دەرزی ئازار شكێن وایە و پاش ماوەیەكی تر سەر هەڵدەداتەوە".

محەمەد ئەحیم روبێعی سەرۆكی دامەزراوەی نەهێرین بۆ شەفافیەت لە پیشەسازی دەرهێنان، ئەوەی مەسروور بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێ لە بارەی چارەسەری كێشەكان لەگەڵ حكوومەتی عێراق بۆ ئیدارەدانی دۆسیەی نەوت و گاز، هەوڵێكی گرنگە و پێویستە پشتگیری بكرێت و هانی هەردوولا بدرێت نەك تەنیا ساڵانە لەسەر پرسی بودجە رێككەوتن بكەن، بەڵكو لەسەر بنەمای دەستوور یاسای نەوت و گاز لە پەرلەمان دەربكەن و كۆتایی بەو مشتومڕی ساڵانەیە بهێنن كە لەدەمی نووسینەوەی بودجە دێتە پێشەوە.