د. مایكڵ ئێردمەن توێژەر لە كتێبخانەی گشتیی بەریتانیا و پسپۆڕی مێژووی تورك و گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری ڕۆژئاوای ئاسیا، لەم دیمانەیەی "وشە"دا بوونی هەزار سەرچاوە و كتێبی دەگمەنی مێژوویی لە كتێبخانەی گشتیی بەریتانیا لەبارەی كورد ئاشكرا دەكات. هاوكات دووپاتی دەكاتەوە، "دوای دەرهێنانی سەرجەم دیكۆمێنتە كوردییەكان لەناو بەشی مێژووی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ماوەی شەش مانگە بەشێكی تایبەتمان بۆ كورد لە كتێبخانەكە كردووەتەوە و لە ئەرشیڤی گەلانی تورك و عەرەب و فارس جیامان كردەوە".
چەند كتێب و دیكۆمێنتی گرنگ لەبارەی كورد لە كتێبخانەی گشتی بەریتانیا بوونی هەیە، ئەوانەی تۆ دەستت كەوتوون و لە تۆمارێكی ڤیدیۆییدا باسیان لێ دەكەی؟ دەتوانی پۆلێنی بكەیت لە چ بوارێكن و مێژووەكەیان بۆ كەی دەگەڕێتەوە؟
كۆی ئەو كتێبانەی لەبارەی كورد تا ئێستە لە كتێبخانەی بەریتانیا جیامان كردوونەتەوە، بریتین لە هەزار دیكومێنت، زۆرینەی ڕەهایان بۆ كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە و لە بوارەكانی ئەدەب و مێژوو و سیاسەت و ئەدەبی میلیدان، هاوكات كتێبخانەی بەریتانیا گرێبەستی ئاڵوگۆڕی دیكۆمێنت و سوودوەگرتنی لە سەرچاوەكانی یەكتر واژوو كردووە، بەو هۆیەوە ژمارەیەك كتێبی كوردانی ئەرمینیا و سۆڤیەتی پێشوویشمان لایە كە بە زمانی ڕووسی نووسراون، بۆیە دەتوانم بڵێم بەگشتیی ئەرشیڤێكی گەورەی كوردانی ئەرمینیا و سۆڤیەتی پێشوومان لایە.
بەشێكی سەرچاوەكان لەناو ئەرشیڤی كتێبخانەی بەریتانیا لە هیندستان دۆزراونەتەوە
هاوكات بەشێكی گەورەیش ئەو كتێبانەن كە لەلایەن كوردانی توركیا و سووریا و عێراق و ئێران لە سەدەی بیستەم نووسراون و لە بەردەستی ئێمەدان، بەڵام تا ئێستە بە شێوازێكی گونجاو ڕێك نەخراون، تا بفرۆشرێن و بخرێنە بازاڕی ئۆنڵاینەوە. جیا لەوەیش پۆلێنكردنی سەرچاوەكان لەبارەی ئەو ناوچەیە زۆر ڕێكخراو نییە، بەڵام لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوو بەشێكی زۆری سەرچاوە گرنگەكانمان خستەڕوو بۆ فرۆشتن بە زاراوەی كرمانجی و سۆرانی و زازاكی، كە لە توركیا و ئێران و عێراق نووسراون و گەیشتوونەتە كتێبخانەی بەریتانیا، ئەمە وایكرد كاری زیاتری بۆ بكەین بۆ ئەوەی سەرجەم ئەو كتێب و سەرچاوانەی لەسەر كوردن، لە دۆسیەیەكی جیادا ڕێكیان بخەینەوە.
لەناو ئەو سەرچاوانەی لای ئێمە هەن، ژمارەیەكی زۆری ڕۆژنامە و گۆڤار و بڵاوكراوەی كوردی بە زاراوە جیاوازەكان بوونیان هەیە كە لە كوردستان و وڵاتانی تر چاپ كراون، بەتایبەت ئەوانەی كوردانی ئەوروپا لە وێستگە جیاجیا مێژووییەكان بڵاویان كردووەتەوە.
نۆ دەستنووسی گرنگی كوردیمان لایە كە بە كرمانجی و گۆرانی نووسراون
ماوەیەكە دۆسیەیەكی تایبەتمان بە كورد لە كتێبخانەكە كردووەتەوە و بەناو سەرچاوەكانی ناو كتێبخانەدا دەگەڕێین و ئەوەی پێشتر لەسەر وڵات و گەلی تر پۆلێن كراون و تایبەتن بە كورد، دەریان دێنین و دەیخەنە ناو دۆسیەی كوردەوە، بەگشتیش نۆ دەستنووسی گرنگی كوردیمان لایە كە بە كرمانجی و گۆرانی نووسراون و كاری ئەدەبین و بەشێكیان بۆ بیرمەندی كوردی ناودار ئەحمەدی خانی دەگەڕێتەوە و ئەو نووسیویەتی.
هەندێك دەستنووسیش بریتین لە فەرهەنگی زمانەوانی كە بەرپرسانی بەریتانیا لەكاتی ئینتیداب بۆ تێگەیشتنی زیاتر لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەم نووسیویانەتەوە. هاوكات لە نووسینگەیەكی هیندستان كە دواتر ئەرشیڤەكەی بۆ لای ئێمە گوازراوەتەوە، ژمارەیەكی زۆر بەڵگەنامەی فەرمی و تۆماری گرنگ هەن لەبارەی كورد و بزاوتە سیاسییەكانی كورد كە سەرجەمیان بۆ سەدەی بیستەم دەگەڕێنەوە، باس لە دەسەڵاتی حكوومەتی بەریتانیا لە عێراق و مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی كورد دەكەن.
جیا لەوەیش بەریتانییەكان خواستی زۆریان هەبووە لەسەر چاودێری سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی كورد بەگشتی و كاریگەری جووڵانەوەكانی كورد لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
ئەگەر وەك توێژەرێك كە ئەو سەرچاوانەت لە بەردەستە، لێت بپرسن كامانەن ئەو بەڵگانەی زۆرترین گرنگییان هەیە و مێژوویان تێدا تۆمار كراوە، چی دەڵێی؟
ژمارەیەكی زۆر كتێبی دەگمەنمان لایە كە بە زمانی كوردی نووسراون، كۆنترینیان بریتین لە سێ كتێب لەبارەی كریستیان، دوویان ئینجیلی وەرگێڕدراون بۆ كوردی و یەكێكیشان باس لە عەقیدە و باوەڕی ئاینی كریستیان دەكات، بە زاراوەی كرمانجی و بە ئەلفابێی ئەرمەنی نووسراون، ئەمەیش نموونەیەكی دەگمەنە كە كورد چۆن خواستی لە نووسین و یاداشتكردنی مێژوو هەبووە. تەنانەت بە زاراوەی خۆی و بە ئەلفبێی زمانی تر هەوڵی نووسینی داوە، بۆیە كوردەكان جیا لە گەلانی تری ناو ئیمپراتۆریی عوسمانی، بەر لە هەمووان هەوڵی نووسینی تایبەتی خۆیان داوە و گرنگیان بەو بوارە داوە.
هاوكات دەستنووسی ترمان لایە كە كۆنترین كتێبن و لە 1853 نووسراوە و بەهۆیەوە زانیاری لەسەر زمانی كوردیش بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا گوێزراوەتەوە، بۆیە دەكرێ وەك سەرچاوەی فەرمی كورد 170 ساڵ پێش ئێستە بە زمانی خۆیان كتێبی فەرمییان نووسیوە و بە دنیا بڵاویان كردووەتەوە.
سەرەڕای ئەوانەیش، بەشی زۆری نووسینی زانا و كەسایەتییە كوردە مسوڵمانەكانی ناو ئیمپراتۆریی عوسمانی و ئەو وڵاتانەمان لایە كە كورد تێیدا دەژین، سەرچاوەی بەهێزكردنی هزری نەتەوەیی و گرنگیدان بە زمان و كولتووری كورد، وەك بوونی ئەو ژمارانەی ڕۆژنامەی كوردستان كە لە جنێڤ چاپ كران و ماڵباتی بەدرخانییەكان لە 1897 لە قاهیرە چاپیان كردووە و دواتریش لە جنێڤ لە 1899 چەندان ژمارەی لێ چاپ كراوە كە بە زاراوەی كرمانجی و بە پیتی عەرەبییە، ئەمەیش دەرخەری ئەوەیە كورد لە مەنفا و دوورەوڵاتی خۆیشیان خەمی زمان و كولتوور و ئەدەب و رۆشنبیریی خۆیان بووە.
ئەگەر بەراوردی بكەین بە ڕۆشنبیر و نووسەرانی گەلانی تری ئەوكات كە لەژێر دەستی عوسمانی بوون، دەزانین كوردەكان هەوڵی زۆر زیاتریان داوە، بۆ ناساندن و بەرەوپێشبردنی ڕەوتی كولتووری و رۆشنگەری خۆیان.
چەندان بەڵگە و دیكۆمێنتی گرنگمان لایە لەسەر چۆنیەتیی نوێژ لای ئێزیدییەكان كە ئاینێكی كۆنی كوردییە
لەگەڵ ئەوانەیشدا چەندان بەڵگە و دیكۆمێنتی گرنگمان لایە لەسەر چۆنیەتیی نوێژ لای ئێزیدییەكان كە ئاینێكی كۆنی كوردییە، هاوكات كتێبی تریشمان لەسەر ئێزیدییەكان لایە كە باس لە باوەڕ و ڕێوڕەسمی ئێزیدییەكان دەكات لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەم، لەو كتێبانە لەگەڵ ئەوەی باس لە ئاینی ئێزیدی كراوە، گرنگیش بە زمانی كوردی دراوە، ئەمەیش دەرخەری ئەوەیە كە كوردەكان سەرەڕای جیاوازی ئاینی، بەڵام ئەم جیاوازییە نەبووەتە هۆی ئەوەی هەموو ئەوانەی بە زمانی كوردی قسە دەكەن لە یەكتر دوور بكەونەوە.
لە ماوەی رابردوودا تۆمارێكی ڤیدیۆیی و چەندان پۆستت لەسەر سەرچاوە مێژووییەكانی كورد لە كتێبخانەی بەریتانیا لە ئەكاونتی تویتەر بڵاو كردووەتەوە، ئامانج لەو بڵاوكرنەوەیە چییە؟ ئایا دەتەوێ وەك توێژەرێك كار لەسەر پرسی كورد بكەیت، یان دەتەوێ كورد و توێژەرانی گرنگی بەو سەرچاوانە بدەن و توێژینەوەی لەسەر بكەن؟
ماوەیەكی زۆر درێژە سەرجەم سەرچاوە كوردییەكان لە كتێبخانەی بەریتانیا وەك یەك دۆسیە و ئەرشیڤی میلەتێك پۆلێن نەكرابوون، بەڵكو دۆكیۆمێنت و بەڵگەكان لەناو ئەرشیڤی ئەو وڵاتانە بوون كە كوردیان تێدا دەژی، بۆیە كاتێك بە دوای لێكۆڵینەوە لەسەر دۆسیەی كورد بگەڕێی، دەبوو ئەرشیڤی چەندان وڵات هەڵبدەینەوە، بەڵام لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوو بە هاوكاری چەند كەسێك لەناویاندا "شكۆ شەریف"، توانیمان پرسی كورد و سەرچاوە و دیكۆمێنتەكان جیا بكەینەوە و بیخەینە دۆسیەیەكی تایبەت، بڵاوكردنەوەی پێرست و ناوەڕۆكی ئەو سەرچاوانەیش بۆ ئەوەمانە ئەوانەی توێژەر و لێكۆڵەرن لەسەر پرسی كورد و كولتوور و مێژووی كورد، ئەو سەرچاوانە ببینن و ڕەنگە بەشێكیان بەدوایشیدا بگەڕێن.
دوای كۆكردنەوەی سەرجەم بەڵگەكان، توانیمان لە ماوەی شەش مانگ ئەو ئەرشیڤە ڕێك بخەینەوە و دۆسیەی كورد لە كتێبخانەكە بە جیا دروست بكەین.
راستە ماوەی هەفتەیەك لە تویتەری خۆم پێڕستی سەرچاوە و كتێبەكانم بڵاو كردەوە، بێگومان ئامانج لەوەیە خەڵكی تر بەشدار بن و ببینن ئەو سەرچاوە مێژووییانە لەبارەی گەلەكەیان لای ئێمە بوونی هەیە و لە ڕابردووی خۆیان زیاتر بكۆڵنەوە و ڕاستی زۆرتریان بۆ دەربكەوێت.
كەواتە ئەگەر كەسێك بیەوێ ئەو كتێب و سەرچاوانە ببینێت و كاریان لەسەر بكات، پێویستە چ هەنگاوێك بنێ و چی بكات؟
ئێمە دەمانەوێ هەمووان سوودی لێ وەربگرن، توێژەر و ئەوانەی بەو بابەتانە پێوەستن، دەتوانن خۆیان لە ماڵپەڕەكەمان تۆمار بكەن و بێ بەرانبەر بەشداری لە ژووری خوێندنەوە بكەن، كە بەشێكە لەناو ماڵپەڕی كتێبخانەكە و لەوێ دەتوانن ئەو كتێبانە و سەدانی تریشیان دەست بخەن، بەڵام تا ئێستە ئەو ئەرشیڤەی كوردمان بە تەواوی ژمارە لێ نەداوە، تەنیا بەشێوەیەكی گشتگیر لەوێ دانراون، بەڵام بەردەوامین لە كاركردن و لە داهاتوو بە وردی ژمارەیان بۆ دادەنێین و پۆلێنیان دەكەین و هەمووان بەشێوەیەكی ئاسانتر دەخەینە ڕوو.
ڕۆژنامەی كوردستان كە سەرەتا لە قاهیرە دەرچوو، سەرجەم ژمارەكانی دۆزراونەتەوە كە بریتین لە 31 ژمارە، ژمارە 19 نەبێ، ئایا لەناو ئەرشیڤی ئێوە، ئەو ژمارەیەی ڕۆژنامەی كوردستان بوونی هەیە؟
بەداخەوە سەرجەم ژمارەكانی ڕۆژنامەی كوردستان لای ئێمە نییە
بەداخەوە سەرجەم ژمارەكانی ڕۆژنامەی كوردستان لای ئێمە نییە، بەڵكو تەنیا ئەو ژمارانە هەڵگیراون كە لە 1899 لە جنێڤ دەرچوون و بریتین لە ژمارەكانی (2، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18) بەڵام بەهۆی ئەوەی دوای دەرچوونی لە قاهیرە ڕوویان لە جنێڤ كرد، ئەگەری زۆرە ئە
و ژمارەیەی كە نەدۆزراوەتەوە لە كتێبخانەی گشتی سویسرا بوونی هەبێ، بەڵام بە تەواوی دڵنیایش نین.
وەك توێژەرێك كە لە دۆسیەی گەلانی ئاسیای ناوەڕاست و یەكێتیی سۆڤیەت و توركیا و عەرەب و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كار دەكەی، بۆچوونت لەسەر دۆزی كورد چییە؟ وەك دەبینی بە درێژایی مێژوو تا ئێستەیش هەمووان كورد كۆمەڵكوژ دەكەن.
وەك مێژوونووس و توێژەرێك لەو بڕوایەدام دۆزی كورد نوێنەرایەتی لە زۆر بواردا دەكرێ، بەڵام بە ڕوانگەی جیاوە لە ئەوروپای ڕۆژئاوا و ئەمەریكای باكور، ڕۆژانە زۆر هەواڵ لەبارەی مەینەتی و توندوتیژی دژی خەڵكی كورد دەبیستین لەو ناوچانەی لێی دەژین، هاوكات ئەو مەینەتییانەی كە وەك پەنابەر دەیبینن و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دنیا بڵاو دەبنەوە.
یەكێك لەو هۆكارانەی وایكرد سوور بم لەسەر كاركردن لە دۆسیەی كورددا، ئەو مەینەتی و ستەمە بوو كە لە كورد دەكرێ
یەكێك لەو هۆكارانەی وایكرد سوور بم لەسەر كاركردن لە دۆسیەی كورددا، ئەو مەینەتی و ستەمە بوو كە لە كورد دەكرێ، بۆیە دەستم بە كۆكردنەوە و جیاكردنەوەی ئەرشیڤی كورد لە گەلانی تر كرد و ئێستەیش بەشێوەیەكی سەربەخۆ بڵاوی دەكەمەوە و بەردەوامیش دەبم لەو كار
ە.
وا بیر دەكەمەوە بەم كارەم بە جۆرێك لە جۆرەكان و لە بوارێكدا یارمەتی گەلی كورد دەدەم، بۆیە دەمەوێ كار بكەم و یارمەتی كوردەكان بدەم، بۆ ئەوەی دیكۆمێنت و سەرچاوەی گەورە و گرنگتر لەسەر ئەدەب و كولتووری خۆیان بەردەست بكەوێت كە ڕیشەیەكی درێژ و قووڵیان هەیە، هاوكات گەلی كورد كولتوورێكی زۆر دەوڵەمەند و زیندووی هەیە و شیاوی ئەوەیە توێژینەوەی زۆری لەسەر بكرێ و شانازی پێوە بكرێ.
بەگشتی لەو بڕوایەدام كارێكی گرنگە یارمەتی خەڵك بدەین ڕاستییەكان ببینن و ڕووناكی بەر ئەو سەرچاوانە بكەوێ و سوودی لێ وەربگیرێ كە لای ئێمەن، چونكە ئەو سەرچاوانە لەسەر كورد نوێنەرایەتی سەردەمێكی بزاوتی ئەدەب و نووسین و شیعر و مێژوو و جیۆگرافیا و فەلسەفەی ئەو گەلە دەكەن، بۆیە دەمەوێ وێنەیان بڵاو بكەمەوە و خۆشحاڵیشین وەك میدیایەكی كوردی بەم هەوڵەتان زانیوە و گرنگی پێ دەدەن، هیوادارین میدیای كورد بەگشتیی ڕاپۆرت و بابەتی لەسەر ئامادە بكەن.