عێراق نیشتمانی قەیران و لانكەی گرژی و ئاڵۆزییەكان، ئەو وڵاتەی ناوەكەی هاوشانی كێشە و گرفتە و لەوەتەی دروست بووە گیرۆدەی دۆخێكی ناهەموارە. زیادەڕۆیی نابێت بڵێین لە 100 ساڵی رابردوودا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هیچ وڵاتێك هێندەی عێراق تووشی كارەسات و ئاڵۆزی نەبووە.
چاوەڕی دەكرا ئەم هەلومەرجە پاش هاتنی ئەمەریكا و هەڵكردنی شنەی ئازادی و دیموكراسی، گۆڕانكاری بەسەردا بێت و ئەم جیۆگرافیایە پشوویەك بدات و بحەسێتەوە، كەچی پێشبینییەكان پێچەوانە دەرچوون، عێراق گەڕێكی تری شەڕ و ئاڵۆزی بەخۆیەوە بینیوە و بە ئێستەیشەوە قەیرانەكانی وەك ژیلەمۆن، هەموو كاتێ دەتوانن وەك پشكۆ سوور و گەرم ببنەوە و گیانی ئەم وڵاتە بسووتێنن.
ئێستە عێراق كەوتووەتە قەیرانێكی قووڵەوە و هەموو ئەگەرەكانیش بە شەڕی ناوخۆییشەوە، لە بەردەمیدا كراوەن. دەپرسین بۆ عێراق بەتایبەت پاش رووخانی سەدام گەیشتەوە ئێرە؟ گەیشتەوە خاڵی سفر و سەرەتا بۆ نەیتوانی مۆدێلیكی تر پێشكەش بكات؟
لە زۆر رەهەند و روانگەوە شیكاری بۆ ئەم دۆخەی عێراق كراوە. هەیە باس لە دەستكردی و بێ رەگوڕیشەیی ئەم وڵاتە دەكات، یان بابەتەكە بە رەهەندی كولتووری یاخۆ جیۆپۆڵەتیكەوە دەبەستێتەوە، یان دەستێوەردانی دەرەكی دەكات بە هۆكاری بنچینەیی... تاد .هەموو ئەمانە دەتوانن بەشێك لەم هەلومەرجەی عێراق روون بكەنەوە، بەڵام لێرەدا دەمانەوێ لە ڕوانگەیەكی تریشەوە سەیری بكەین و ئەو دیوە هەڵبدەینەوە چۆن نەبوونی دەستەبژێری پێشكەوتووخواز بە گشتی و سەركردەی راستەقینە بەتایبەت لە عێراقی عەرەبدا، ئەم قەیرانەی خۆشتر كردووە و بە بەردەوام بەرهەمی دەهێنێتەوە.
ئەگەر سەیری بەغدا بكەین بەدەست كۆمەڵە سەركردەیەكەوە دەناڵێنێت، لەوانە نووری مالیكی، موقتەدا سەدر، هادی عامری، حەیدەر عەبادی، عەمار حەكیم، قەیس خەزعەلی و محەمەد حەلبووسی. ئەمانە بە ناو و رەچەڵەك و خێزانەوە زۆر جیاوازن، بەڵام بە كار و كردار و سیاسەت و پلانەوە زۆر لەیەك دەچن. ئەوەی كۆیان دەكاتەوە، ئەوەیە نە هۆكاری قەیرانەكانی عێراق دەناسن نە راسپاردە و چارەسەرەكانیشیان لەگەڵ وڵاتەكەدا دێتەوە. هەمووی چارەسەری كۆن و ماوە بەسەرچوون و بە ڕوانگەیەكی تەسك و كورتبینەوە، رەوتی ئێستە و داهاتووی دەخوێننەوە.
ئەم وڵاتە لەوەتەی دروستیان كردووە، كێشەی لەگەڵ فرەییدا هەبووە. نەیتوانیوە فرەیی ئاینی و نەتەوەیی و سیاسی قبووڵ و هەرس بكات و لەگەڵیدا رابێ و لە ئامێزی بگرێت. دەستەبژێری عەرەبی عێراقی بەردەوام دژی فرەیی بووە، ئەمە وایكردووە هیچ تێگەیشتنێكی بۆ ئازادی و دیموكراسی نەبێت و لە بنەمایشدا لەگەڵ ئەم بیرەدا ناكۆك بێت؛ كە چووەتە سەر كورسی دەسەڵاتیش، خێرا كاردانەوەیەكی هیستریایی Hysteria) ) هەبووە و كەوتووەتە گیانی ئەم فرەییە و چارەسەری لە سڕینەوەدا بینیوەتەوە و پلانی بۆ ئەم مەبەستە داناوە، هەر ئەمەیش دروستكردنی كۆدەنگی كوشتووە و دەرگەی ململانێ و بەریەككەوتن و تەنانەت شەڕ و بگرە كۆمەڵكوژیشی كردووەتەوە.
ئەم بیرە خێرا تەشەنەی كردووە و هەیكەلی دەوڵەتی گرتووەتەوە و و دامەزراوەكانیشی كلۆر كردووە. دەوڵەت بووە بە مەكینەی هاڕینی فرەیی و ئەوەی لەلایان گرنگ بووە، بە جێگەیاندنی ئەم ئەركە بووە، نەك ئەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت چەند دەبێ كارا بن و چەند دەبێ بیرۆكراسییەكی بەهێزیان هەبێ، ئەمە قەت خەمی ئەوان نەبووە و نییە.
ئەوەتا مێژوو لەم چركەساتەدا زیندووە و لە بەرچاومانە، هەشت مانگە هەڵبژاردن كراوە ناتوانن رێچارەیەك بۆ دابەشكردنی هاوسەنگی هێز بدۆزنەوە، چارەسەر بۆ هەڵسوكەوت لەگەڵ ئەم فرەییەدا بدۆزنەوە، بە بازنەیەكی بۆشدا دەخولێنەوە و بەتەمان مێژوو نوێ بكەنەوە و لایەك سەری ئەولا بخوات. لەم پێناوەشدا ئامادەن كۆی پرۆسەی سیاسی و ژیانی وڵاتەكە بكەن بە قوربانی ئەم چڵێسی و چاوچنۆكییان.
ئەگەر ئەمە بەشێك لە رەهەندی سیاسی ئەم دۆسیەیە بێت، لەڕووە ئابوورییەكەیشەوە سەركردەی عەرەبی عێراق، تاكە شت هەر گرنگی پێ نەداوە ئەم بوارەیە. بۆ نموونە، ئەوەی عێراق دەیەوێ لە كوێی ئابووری جیهانیدا بێت؟ چۆن دەرگەی بەرەوپێشچوونی ئابووری بكاتەوە؟ چۆن لە وڵاتێكی تاكبەرهەمییەوە بكرێ بە فرەبەرهەم؟ چۆن داهاتی تاك زیاتر بكرێ؟ هەژاری كەم بكرێتەوە؟ لە هەموویشی گرنگتر، چۆن هاوسەنگی لە دابەشكردنی ساماندا جێگیر بكەن؟ ئەم بابەتە هیچ رەنگدانەوەیەكی لە قسە و وتار و تێگەیشتنی ئێستەی سەركردایەتی عێراقدا نییە و شوێنی بزرە.
هەر لە ماوەی 20 ساڵی رابردوودا نزیكەی دوو ترلیۆن دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بەڵام هیچی پێوە دیار نییە، بەغدا و بەسرە و زۆربەی شار و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان، دەڵێی كەلاوەن و خزمەتگوزاری سەرەتایشیان تێدا بەدی ناكرێ. هیچ پێوەندییەكان لەگەڵ مۆدێل و نموونەكانی بەرەوپێشبردنی ئابووریدا نییە و ئەوان رۆڵەی بە ئەمەكی بەتاڵبردنن.
تەنانەت عەقڵی ئەم سەركردە عەرەبانە ئەوەندە دژی پێشكەوتن و پەرەپێدانە، ئەو بەشانەی جیۆگرافیای عێراقیش كە بەرەوپێش چوونە، ئەوەیشیان پێ قبووڵ ناكرێ و هەر رۆژە و بە بیانوویەك بە تەمان نموونەی بەغدای بۆ بگوازنەوە. سەیر بكەن ساڵانێكە دژی ئەوەن لە هەرێمی كوردستاندا هەیە و بە ئاشكرا دەڵێن بۆ هەولێر پێشكەوتووە؟ .لەلایەكی تریشەوە، سەركردایەتی ئێستەی بەغدا زۆر دوورە لەوەی وڵاتەكەی خۆی خۆش بوێت، ئەوان ئەگەر تۆزێ خۆشەویستییان بۆ ئەو وڵاتە هەبوایە، هەر ئەمە دەبوو بە هەوێنی ئەوەی رێزی لێ بگرن و لە هەمان كاتیشدا فاكتەری سەربەخۆبوون و ئیرادەی سەربەخۆیان پەرە پێ بدەن. بۆ ئەوەی بتوانن لە بەرانبەر دەستێوەردان و بڕیاری دەرەكیدا بوەستنەوە و لە كاتی خۆیدا بەوان بڵێ نااااا.
بە ئاشكرا دیارە زۆربەی سەركردەكانیان ناتوانن پشت لە ئەجێندای دەرەكی بكەن، تەنانەت بە ئاشكرا دڵسۆزی وڵاتی ترن. رەنگە لەم بوارەدا تاكە سەركردە تۆزێ شوناسی عێراقی بەلایەوە گرنگ بێ و بە شانازییەوە باسی بكات، موقتەدا سەدرە. بەڵام ئەویش هەر ئەم چاكەیەی هەیە، نە لە رووە ئابوورییەكەوە و نە لە رووە سیاسییەكەوە بۆ عێراق پلانی پێ نییە، هەروەها وەك زۆربەی سەركردەكانی تری بەغدا كێشەی قووڵی دەروونیی هەیە، دڕدۆنگ و راڕایە و بە خێرایی چركەكان سیاسەت و تێگەیشتنی دەگۆڕێ. خۆپەرستی و خۆویستیشی لە لووتكەدایە.
لەوانەیە لەم ساڵانەدا تاكە دەستەبژێرێك تا ئاستێك تایبەتمەندی سەركردە و سەركردایەتی تێدا بووە، عادل عەبدولمەهدی بوو، ئەو كەسەی ئابووری خوێندبوو و تەمەنێك ئەزموونی سیاسی تێگەیشتنی قووڵی پێ بەخشیبوو، ئەو كەسەی دەیتوانی كۆدەنگی دروست بكات و فرەیی بە هەڕەشە نەبینێت، بە پێچەوانەوە وەك دەرفەت سەیری بكات، بەڵام پێشوازی لێ نەكرا. نە دەستەبژێری خواروو و ناوەڕاستی عێراق و نە خەڵكەكەیش دەرفەتی كاریان پێ نەدا و خێرا لایاندا.
پێدەچێ سایكۆلۆجیای سەركردە و خەڵكی ناوەڕاست و باشووری عێراق، خووی بە سەركردەیەكەوە گرتبێ، مامۆستا و پسپۆڕی كاولكردن بێ و سەركردەی پێشكەوتووخواز بەلایەنەوە نامۆ بێت.
لێرەدا ئەوەی بۆ كورد گرنگە چۆن لەم بابەتە بڕوانێت؟
ئەوەی روون بووەتەوە، بەغدا هەمیشە ئامادەی لە ئامێزگرتنی سەركردەی دواكەوتووە، سەركردەیەك كە لە مێژوودا جێماوە و خۆی نوێ نەكردووەتەوە. بە گشتی بەغدا و سەركردەی راستەقینە دوانەیەكن لەوانەیە هیچ كات پێكەوە كۆ نەبنەوە، بەڵام ناكرێ ئەوەندەیش رەشبین بین، دەبێ كورد هەمیشە پێشوازی لەو سەركردانە بكات كە تێگەیشتنیان بۆ دۆخی ئەم وڵاتە هەیە. یارمەتییان بدات و وەبەرهێنانیان لەسەر بكات.
پێدەچێ یەكێك لەو رەخنانەی كورد بگرێتەوە، ئەوە بێت كە بە ئاسانی دەستبەرداری عادل عەبدولمەهدی بوون، بەڵام باشتر وایە پەرە بە هێڵی عەبدولمەهدییەكان لە بەغدا بدرێت، ئەگەرنا هێڵی خەزعەلی و مالیكی و عەبادی، دنیابینییان بۆ بەڕێوەبردنی عێراق، هەر كارەساتی لێ دەكەوێتەوە، ئەوان زۆر شتن، بەڵام سەركردە نین.