لە باشووری کوردستان کۆی پرسی کورد، نزیکی 10 ساڵە (لە شوباتی ٢٠١٤ تا ئێستە) لە رێگەی کارتێکەوە، لە پرسێکی سیاسی و پێوەست بە ناسنامە و جیۆگرافیای گەلێکەوە، کراوە بە بابەتێکی بێ ناوەڕۆکی ئابووری لە چوارچێوەی مووچە و بوجەدا. لە سەرەتادا وا لێک درایەوە كە بەغدا وەک کاردانەوەیەکی کاتی و هەڵچوونی نووری مالیکی سەرۆک وەزیرانی ئەوکات بڕیاری نەناردنی بودجە و مووچەی کوردستانی دەرکردووە و دواتر بەو سیاسەتەدا دەچنەوە و هەردوولایە دەگەنەوە بە رێکەوتن.
بە تێپەڕبوونی کات و ساڵ، دەرکەوت ئەم بڕیارەی بەغدا لە عەقڵێکی کورتبین و کاتییەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بە پێچەوانەوە لە عەقڵیەتێکی سارد و فێنکی سیاسییەوە سەرچاوەی گرتووە کە چاک کورد و هەروەها سیاسەتی مۆدێرن دەناسێت. پێدەچێت لە دووتووێی راسپاردەیەکدا لە تاران یان لەندەنەوە ئەمە پێشکەش بە بەغدا کرابێت و بۆیان روون کردبنەوە کە:
یەک- لە جیهانی ئەمڕۆدا هیچ گومانی تێدا نییە وڵاتێک بۆ پارستن و بەرگری لە خۆی و هەروەها کاریگەریدانان لەسەر ژینگەی دەوروبەری، پێویستی بە ئابووریەکی بەهێز و جێگیر هەیە. بە گشتی هێز لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا پێوەستە بە ئابوورییەوە.
دوو- هەرێمی کوردستان بە خێرایی گەشە دەکات و بەو جۆرە بەردەوام بێت دەتوانێت بناغەکانی دەوڵەت دابمەزرێنێت لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە بە ئاسانی لەسەر قاچەکانی بوەستێت. بۆیە بەغدا ناتوانێت بەرانبەر بەم گۆڕانکارییە جیۆئابوورییە بێدەنگ بێت کە دەرهاویشتەی مەترسیداری جیۆسیاسی هەیە، باشتروایە خێرا فریا بکەوێت و خۆی و ناوچەکە لە تەقینەوەیەکی گەورە رزگار بکات.
ئەو مینەی بەغدا بە جۆرێک دانراوە خێرا کاریگەری دروست ناکات، بەڵام کەمکەم و بەرەبەرە کورد ماندوو و لاواز دەکات. نابێت ئەمە بە کەم بزانرێت، دەبێت ورد بخوێنرێتەوە، چونكە ئەمە عەقڵی سیاسەتی عەرەب نییە کە زۆر پەلەیەتی و خێرا هەڵپەی بەدەستهێنانی ئەنجامیەتی. ئەمە لە عەقڵیەتێکی ئارامگرەوە سەرچاوە دەگرێت و بە پشوودرێژی کار لەسەر خستنی رکابەر یان دوژمنەکەی دەکات.
تا 2022 بەغدا کاری بە بڕیارەکەی 2014 کرد، بەمجۆرە ناڕەزایەتییەكانی هەرێمی کوردستانی یەکجار زۆرتر کرد، رەوتی بەرەوپێشچوونی هەرێمەکەی خاو کردەوە و لەو رێگەیەوە ناکۆکییەکانی ناوخۆی پەرە پێدا و لە کاریگەریی و هەژموونی هەولێریشیدا، لە 15ی شوباتی ئەو ساڵەدا دادگای بەناو فیدڕاڵی بڕیارێکی دەرکرد و رایگەیاند:
هەم یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان نایاساییە، هەم بڕیاری فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت لە لایەن حکوومەتی هەرێمەوە. دیاربوو ئەمە زەوینە و ڕێخۆشکردنە بۆ بڕیار و سیاسەت و یاسای گەورەتر و پاژێکی ترە لە سیاسەتە گەورەکە، بەڵام ئەم مەترسییە بە ڕژدی وەرنەگیرا. یەک بابەت هەیە پێویستی بە وردبوونەوە هەیە:
ململانێی هەولێر تەنیا لەگەڵ بەغدا و عەقڵیەتی سیاسەتکردنی عێراقدا نییە، بە پێچەوانەوە تیم و تۆڕێکی فراوانی هەرێمی و نێودەوڵەتی لەو بەڕووبوونەوەدا راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی پشتگیری بەغدا دەکەن. جا بە پێشکەشکردنی راسپاردە و ئەزموون بێت یاخۆ بە پاڵپشتی سیاسی و یاسایی، یا لۆبیکردن لە ناوەندە سیاسی و یاساییە نێودەوڵەتییەکان ..... تاد.
هەر ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی کرا بە بناغەی بڕیار و حوکمی دادگای ناوبژیوانی بازرگانیی لە پاریس. پاش یەک ساڵ لە بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی لە رۆژی 13ی شوباتی 2023 دادگای ناوبژیوانی پاریس بڕیاری دا:
حکوومەتی هەرێم ناتوانێت نەوت لەڕێی بۆڕییەوە بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، چی نەوتی باکور بێت چی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەبەرئەوەی هەرێم بەشێک نییە لە رێکەوتنی جیهانی بە بازاڕکردنی نەوت (IPT) کە لە نێوان تورکیا و عێراقدا لە ساڵی 1973 تایبەت بە بۆڕی نەوت واژۆ کراوە. بەم جۆرە و لەم قۆناغەدا کۆتایی بە هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان هات.
ئێستە هەرێمی کوردستان هەم دەرگای گەنجینەی بەغدای لێ داخراوە هەم خۆیشی ناتوانێ مووچە و بودجە دابین بکات. لە چەند مانگی رابردوودا ئەم دۆخە وایکردووە کورد لە دانووستانەکاندا بکەوێتە دۆخێکی نەخوازراوی لاوازەوە و بە مەرج و داواکارییە ناڕەواکانی بەغدا رازی ببێت. ئێستە وای لێهاتووە بەغدا کار بە یاسای بودجەیش ناکات كە بڕیاربوو لە ماوەی سێ ساڵدا 12،67%ی بودجەی عێراق بۆ کورد بێت، بەڵام پاش تێپەڕاندنی کودەتایان کرد و ئێستە تەنانەت رازی نین نەک بودجە، بەڵکو قەرزیش بە کورد بدەن.
لەم چوارچێوەیەدا دەنگ و تێروانێنێک هەیە لە هەرێمی کوردستاندا، گەشبینە دواجار بەغدا و هەولێر لەسەر پرسی ئابووری رێکدەکەون. هیوادارین ئەم تێڕوانینە سەرکەوتوو بێت، بەڵام دوو بابەت وا دەکات رەشبین بین:
1- مێژووی دانووستان و رێکەوتنی بەغدا و کورد، یەک ڕاستی دەردەخات، ئەویش ئەوەیە كە بەغدا هەر کات لاواز بێت، دانووستان و رێکەوتن دەکات، بەڵام بەو لاوازیشیەوە مل نادات و نایەتە ژێرباری داواکارییەکانی کورد. ئێستە بەغدا لە هاوکێشەی هێزدا لە تای تەرازووی بەهێزدایە، ئەوان لە لاوازیدا ئیمتیازی وایان بە کورد نەداوە، ئێستە بە بەهێزی کاری وا دەکەن؟
ئەمە لەگەڵ مێژووی ئەوان ناکۆکە، هەروەها هیچ شتێکیش رووی نەداوە ئەوان ناچار بکات پشت لەم مێژووەیان بکەن یان بە شێوەیەکی تر مامەڵە بکەن کە خاوەن بەڵێن و گفتی خۆیان بن.
2- رێکەوتن و ناردنی مووچە و بودجەی هەرێمی کوردستان، پێچەوانەی ئەو پلانە درێژخایەنەیە كە ساڵی 2014 دەستی پێ کردووە و ئێستە بە رژدی دەیبەنە پێشەوە. بەغدا ساڵانێک پلانی جێبەجێ کردووە کورد بگەیەنێتە ئەم دۆخە، لاوازی بکات، پاشەکشێ پێ بکات، دەرگای بەرەوپێشچوونی دابخات و رێگە نەدات ئابووری و سیاسەتێکی سەربەخۆ بنیات بنێت، ئێستە چۆن دەستبەرداری ئەمە دەبێت؟ لە کاتێکدا ئەوان نزیکن لەوەی بەری پشوودرێژی 10 ساڵەیان بخۆنەوە.
هەروەها عەقڵییەتی بەغدا و دۆستەکانی بەرانبەر بە کورد نەگۆڕاوە تا پێشبینی بکەین ئەوان دەستبەرداری سیاسەتی بەرتەسکردنەوەی هەرێمی کوردستان دەبن.
کۆی ئەم چیرۆکە بە ئێمە دەڵێت، عێراق پاژنە ئاخیلی خۆی لە پرسی کورددا دۆزیوەتەوە. کورد خاڵی لاوازی ئابوورییە و ئەوانیش یارییەکەیان بردووەتە ئەو بوارە و لەوێوە پرسی کورد ئیدارە دەدەن. پێناچێت بەغدا دەستبەرداری ئەم کارتە زێڕێنەی بێت. هەروەها ئەگەری ئەوەیش هەیە لە مانگ و ساڵانی نزیکی داهاتوودا بڕیار و گورزی تازەی چاوەڕواننەکراو لە کورد بوەشێنن و قۆناغێکی تری هەرەسپێهێنانی دەسەڵاتی کوردستان جێبەجێ بکەن. بۆیە دەبێت لە ئێستەوە تا كات ماوە گفتوگۆی ڕژد بكرێت و ئەم یارییەی بەغدا بەری پێ بگیرێت.