(1)
هەڵبژاردن و گرێبەستی کۆمەڵایەتی
لەدونیای خۆرهەڵاتدا کەم کۆمەڵگە هەیە توانیبێتی لەڕێگەی کەناڵی هەڵبژاردنەوە خۆی بەرهەبهێنێتەوە، مۆدێڵی ژیان و داهاتووی بگۆڕێت. لەعیراقدا هەڵبژاردن تاکە دیاردە، رێککار و بەرنامەیە کە ناتوانێت دۆخی تازە، وەرچەرخان و گۆڕانکاری رووکەش و ریشەیی لەگەڵ خۆیدا بهێنێت. ئەوەی لەدواوە و لەپشت بێرۆحکردن، پاسیڤکردن و کوشتنی ماناکانی هەڵبژاردنە نەبوونی گرێبەستی کۆمەڵایەتی نێوان هاوڵاتی و گڕووپی حکومڕانە لەعیراقدا. گرێبەستی کۆمەڵایەتی لێرە بەستەرێکە لەنێوان دوو گڕووپدا بۆ هێنانەکایەی دونیای جیاوازتر، جوانتر و پڕ ماناتر. بۆ پشکنین و تێگەیشتن لە هەڵبژاردن وەک دیاردەیەک بۆ گۆڕان و تازەبوونەوە دەبێت سەرێک لە تیۆری (گرێبەستی کۆمەڵایەتی) بدەین و رەهەندەکانی بخەینەڕوو. هەریەک لە (تۆماس هۆبس، جۆن لۆک و جان جاک رۆسۆ) گرێبەستی کۆمەڵایەتی بە کەناڵی دروستکردنی کۆمەڵگەی سروشتی و دەربازبوون لە دۆخی سروشتی دادەنێن! دۆخی سروشتی بەو مانایەی کە تاک بێ ئاسایش، دڵنیایی، ئازادی، سەربەستی و یەکسانییە و هیچ دەزگا و ناوەندێک نییە تاک بپارێزێت و بەرگری لێ بکات بەڵکو وەک تۆماس هۆبس دەڵێت: مرۆڤ گورگی مرۆڤە! دیارە ئەم بیرمەندانە وێنەکە وادەنەخشێنن کە تاک بۆ ئەوەی خودێتی و دۆخە ئینتۆلۆژییەکەی پارێزراوبێت دەستبەرداری بەشێک لە ئازادییەکانی خۆی دەبێت و دەیدات بە گڕووپی دەستەبژێر بۆ ئەوەی لەبڕی ئەوان فەرمانڕەوایی بکەن و بنەما، دامەزراوە سیاسییەکان، پەیکەری فەرمانڕەوایی بونیادبنێن و ئاسایش و چێژ و دادپەروەری بەسەر کۆمەڵگەدا دابەشبکەنەوە. دیارە ئامێری سەرەکی دۆخێکی لەمشێوەیە هەڵبژاردن و شێوەی دەستنیشانکردنی فەرمانڕەواکانە. دیارە بەدرێژایی مێژووی عیراق ئەم گرێبەستە کۆمەڵایەتییە لە قەیران و پڕ کێشەدابووە! بەتایبەت کاتێک دیوارێکی گەورە لەنێوان هاوڵاتی عیراقی و دەستەبژێری سیاسیدا ئامادەیی هەبووە و نەتەوە، مەزهەب و خێڵ مانا جیاوازەکانی هەڵبژاردنیان دەستکاریکردووە و شێواندووە. لێرەوە هەڵبژاردن دەبێت بە جەستەیەکی مردوو و ناتوانێت هیچ دۆخ، چیڕۆک و وێنەیەکی زیندوو لەگەڵ خۆیدا بهێنێت و پێشکەشی بکات!
(2)
هەڵبژاردن وەک تەڵەیەکی سیاسی
لەئەدەبیاتی نوێدا دەستەواژەی تەڵەی سیاسی بۆ چەندین رووداوی جۆراوجۆر وێناکراوە. زیگمۆند باومان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک تەڵە ناودەبات و چوارچێوەی تیۆری بۆ دادەتاشێت! لە هەندێک کەلتوری سیاسیدا کە گەشەپێدانی سیاسی تێیدا بابەتێکی بیرلێکراوە و چاڵاک نییە، هەڵبژاردن و دەنگدان وەک تەڵەی سیاسی دەردەخرێت. تەڵە دۆخێکە بونەوەر جەستە بایۆلۆژییەکەی تیادا دەدۆڕێنێت و لەدەستدەدات. رۆیشتن بەناو تەڵەدا لەدەستچوونی بەها و داهاتوو و ئامانج و ستڕاتیژە باڵاکانی مرۆڤە. ئەمڕۆ لەعیراقدا مۆدێڵێک لە حکومڕانی باڵادەست و سەروەرە کە هیچ هەڵبژاردن و پڕۆسەیەکی دەنگدان ناتوانێت بیگۆڕیت و بیجوڵێنێت. جوڵاندن بەو مانایەی هەڵبژاردن لەبڕی تەڵەیەکی سیاسی و درێژکردنەوەی تەمەنی نوخبەیەکی سیاسی چەقبەستوو، ببیت بە دەرگا و پاڵاوگەی جیاکردنەوەی نوخبەی باش لە خراپ و راستگۆ لە ناراستگۆ و خاوەن بەڵین لە بێ بەڵێن و پاک لە ناپاک و جوان لە ناشرین و خۆنەویست لە خۆویست و ... هتد پێدەچێت هەڵبژاردن وەک ماکینە و بزوێنەری هەرە باڵای دونیای دیمۆکراسی بۆ عیراقییەکان هەم لە ١٧ ساڵی رابردوو و هەمیش لە ئێستا و داهاتوودا جگە لە تەڵەیەکی سیاسی و هەڵخەڵەتاندنی رای گشتی عیراقییەکان و شەقامی عیراقی هیچ رۆڵێکی تر نەبینێت و نەتوانێت هیچ جۆر پەیام و چیڕۆکێکی تازە بگەیەنێت. لەهەموو کردەیەکی هەڵبژاردندا لە عیراق چەند هێز، پارت و ئەکتەرێکی کۆمەڵایەتی لەسەر خەون و خەیاڵی دەنگدەرە عیراقییەکان دەپەڕنەوە بۆ ناوەندەکانی بڕیاردان و خاڵەکانی نوێنەرایەتی و دامەزراوە سیاسییەکان بەناوی دروستکردنی ئایندە و داهاتوو و خزمەتکردنی هاوڵاتیان بەڵام لە ناوەڕۆکدا جگە لە بێهیواکردن و نائومێدکردن و کوشتنی دیوی ناوەوەی هاوڵاتیان شتێکی تر نییە! هەڵبژاردن لێرە بەتەواوی دەبێت بە تەڵە بۆ راوکردنی دەنگی سیاسی و بایۆلۆژی هاوڵاتیان و هەموو مانا دیمۆکراسییەکانی لێدەسێنرێتەوە.
(3)
هەڵبژاردن یان شۆڕش
بیرکردنەوە لە بژاردە و رێگاکانی دەرەوەی هەڵبژاردنیش لەرابردوودا هیچ چرکەساتێکی لە ژیانی عیراقییەکان نەگۆڕیوە، باشتر نەکردووە بەڵکو قەیران و ژیانی سیاسی قوڵترکردووە. عیراق سەرەتا دادەمەزرێت و لەڕێگەی پاشایەکەوە بەڕێوەدەبرێت. پاشا وەک سیمولی کۆکردنەوە! رژێمی پاشایەتی وەک فۆرمێک بۆ کۆکردنەوەی هەستی هاوبەشی هەموو ئەندامانی نێو کۆمەڵگە و دەوڵەتی عیراقی. مۆدێڵی پاشایەتی لەڕێگەی شۆڕشەوە دەکەوێت! سەربازەکان و ژەنەڕاڵەکان دەیانەوێت لەڕێگەی شۆڕشەوە، هەوڵێک لەدەرەوەی هەڵبژاردنەوە، مۆدێڵی کۆماریی بۆ عیراقییەکان بهێنن و ژیانی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی کۆمەڵگە بگۆڕن و بەرەو دەستپێکێکی نوێ هەنگاوبنێن! کۆماریخوازی وەک بەرهەمی شۆڕش و سەرباز و هێز تڕاژیدیایەکی زۆر گەورە و سەردەمێکی زۆر تاریکی بەناو دەوڵەتی عیراقدا برد. کودەتا دوای کودەتا، جەنگ لەناوخۆ و جەنگ لەگەڵ دەرەوە، جینۆساید و پاکتاوی نەژادی و راگواستن و برسیکردن و دەستکاریکردنی دیمۆگڕافیا و لەناوبردنی نەیاران و دەیان و سەدان کردەی دکتاتۆرانە و دواجاریش دروستبوونی سیستمێکی تۆتالیتاریی گەورە و دڵرەق. ئەوەی لە سەد ساڵی رابردوو و تەمەنی سیاسی دەوڵەتی عیراقدا دەبینرێت چەقبەستوویی و نەبوونی گەشەپێدانی سیاسی و دروستنەبوونی نیشتیمانە! نە هەڵبژاردن و دەنگدان نە شۆڕش و کودەتا و هێز نەیانتوانیوە نیشتیمان و هاوڵاتی و هەستی گشتی بۆ عیراقییەکان دروستبکەن و پێناچێت لەداهاتووشدا توانای کارێکی لەمشێوەیان هەبێت!