(١)
پێگەی جیۆسیاسی شنگال
شنگال وەك جیۆسیاسی خاوەن پێگە و دۆخێكی هەستیار! دەكەوێتە نێوان هەرسێ سنووری عێراق و سووریا و حكوومەتی هەرێمەوە. ١٢٠ كیلۆمەتر لە شاری مووسڵەوە دوورە و دەكەوێتە خۆرئاوایەوە. بەرلە هاتنی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ژمارەی دانیشتووانەكەی ٨٨.٢٣ كەس بووە. دیارە زۆرینەی ئێزیدین. لە دوای هاتنی داعشەوە ئەم ناوچەیە گەمارۆ دەدرێت، دانیشتوانەكەی جینۆساید دەكرێن و رووبەڕووی هێرش، پەلاماردان، دەستدرێژیی سێكسی و بازرگانیكردن دەبنەوە. دیارە لە مێژوو و رابردوودا ٧٣ جار ئێزیدییەكان هێرشیان دەكرێتەسەر و پەلامار دەدرێن، جیا لە پەلاماری رۆحی و دەروونی.
ئەمڕۆ شنگال لەڕووی جیۆپۆلەتیك و جیۆسیاسییەوە بەسەر سنووری دوو دەوڵەتدا دەڕوانێت؛ لەلایەك عێراق و لەلایەكی ترەوە سووریا. دیارە شنگال لەناو سنوورەكانی دەوڵەتی عێراقدایە، بەڵام ئەم دۆخە وەك De Jure و دنیای تێكست و دەستوورەكان دەردەكەوێت و لەڕووی De facto و ئەمری واقیع/كاری كرد شتێكی ترە و وڵاتانی دراوسێ دەیانەوێت وەك دەرگا و دەرچەی هاتنەناوەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكەن و پێوەندی لەگەڵدا بنیات بنێن، بەتایبەت كاتێك دەوڵەتی عێراقی شنگال و ناوچەكانی دەوروبەری بە قووڵایی ستراتیجی خۆی دادەنێت لە بەرانبەر هەرێمی كوردستان و ئەكتەرەكانی تردا.
توركیا هەوڵ دەدات ئامادەبوون و هەژموونی خۆی لەڕێی جیۆپۆلەتیكی شنگالەوە بەهێز و دەوڵەمەند بكات. دیارە ئەم روانین و ستراتیجەی توركیا پێوەندی بە چەندان فاكتەری هەرێمی تر و هێزی تر و ململانێی ترەوە هەیە. ململانێ بەمانای ئەوەی توركیا ترسی لەوەهەیە شنگال لەڕووی ئاسایش، خەڵك و پێوەندییەوە هێزی تری ناعێراقی باڵادەست بن تێیدا و دواتریش ببێت بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی ناوەكی توركیا و سیستمی ئاسایشەكەی بخاتە مەترسییەوە. ڕاستییەكەی دەوڵەتی توركیاش وەك عێراق شنگال بە حەوشەی پشتەوەی خۆی دادەنێت و دەیەوێت وەك قووڵایی پارێزگای مووسڵ مامەڵەی لەگەڵدا بكات و خۆی بكات بە بڕیاردەری سەرەكی تێیدا.
(٢)
چیای شنگال، بنەمای ململانێ
شنگال لەڕووی تۆبۆگرافیا و بەرز و نزمییەوە لە ناوچەكانی تری دەوروبەری جیاوازە، چیا لەخۆ دەگرێت، چیای شنگال كە بەدرێژایی ١٣ كیلۆمەتر دەكەوێتە باكوری رۆژئاوای دەوڵەتی عێراق، دیارە بەرزترین لووتكەی ئەو چیایە (چل مێرا)یە كە هەزار و 470 مەتر لە ئاستی رووی دەریاوە بەرزە. ئەو لووتكە چیایە شنگالی لە ماڵێكی سیاسی و ئاینییەوە گواستووەتەوە بۆ ماڵێكی جیۆپۆلەتیكی و شێوە و فۆرمی شنگال وەك جیۆگرافیا، دانیشتووان و بیروباوەڕ كردووە بە یەكەیەكی جیۆپۆلەتیكی و مامەڵە بۆكراو و ئامانجدار.
شنگال لەڕووی سەربازی و جیۆپۆلەتیكییەوە بەهۆی ئەو چیا و دۆخە جیۆگرافییەوە دەتوانێ بەسەر زۆر شوێن، ناوچە و یەكەی سیاسی تر و دەوروبەر زاڵ بێت و ببێت بە سەرچاوەی هەژموون و باڵایی و بڕیار. ئەمە لەكاتێكدایە دەوڵەتی عێراق و توركیا لەم روانگەیەوە بیر لە شنگال و رەهەندە ستراتیجی و جیۆسیاسییەكانی دەكەنەوە. پێ دەچێت دەوڵەتی توركیا زیاتر ئەم هەوڵ و بەرنامە سیاسییەی خستبێتە كار بەتایبەت لەدوای هاتنی داعشەوە كە دەرگای ئاسانتر بۆ هاتنە ژوورەوە و ئامادەبوونی سەربازی ساز كرد.
ئامانجەكانی توركیا بەشێكی ئاشكران بۆ نزیكبوونەوە لە شنگال، لە سەرووی هەموویانەوە دابڕاندن و جیاكردنەوەی كوردانی باشوور و ئێزیدییەكانە لە كوردانی رۆژئاوا. دواتر رێگریكردنە لە دابڕان و پچڕانی شنگالە لە پارێزگای مووسڵ. دیارە مووسڵ بەلای توركیاوە یەكەیەكی نەگۆڕە و نابێت پەراوێزەكانی [شارۆكە و شاردێ و ناوچە كوردییەكانی] لێی دوور بكەنەوە و ئۆتۆنۆم بن. ئەم دیدەی توركیا دەوڵەتی عێراقیش هان دەدات بەجۆرێكی تر بیر لە بەڕێوەبردن و ئاراستەكردنی شنگال بكاتەوە بەتایبەت لە دۆخێك توركیا بیەوێت سەرباز و بنكەی سەربازی لەو ناوچەیە بهێڵێتەوە و نەچێتە دەرەوە و خۆی بكات بە بڕیاردەر.
(٣)
رێككەوتن لەسەر شنگال
حكوومەتی بەغدا و هەرێم لەبارەی بەڕێوەبردنی شنگالەوە رێكدەكەون. رێككەوتن لەسەر ئەوەی كێ شنگال و شنگالییەكان بپارێزێت و چ هێزێكی سەربازی باڵادەست بێت. یەكێك لە خاڵەكانی نێو رێككەوتنەكە پێكهێنانی هێزێكی سەربازیی دوو هەزار و 500 كەسییە لە دانیشتووانی شنگال بۆ بەڕێوەبردنی شارۆكەكە. دواتر قایمقامێكی نوێ هەڵدەبژێرێت و پاشان بەهاوكاری و هاوئاهەنگی هەردوو حكوومەتی بەغدا و هەرێم دەست بە پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە و نۆژەنكردنەوەی شنگال دەكرێت. رێككەوتنەكە گوزارشت لە دۆخێك دەكات بۆ رێگریكردن لە دەستوەردانی هێزی دەرەكی و سوپای وڵاتانی تر. دیارە حكوومەتی عێراق دەیەوێ خۆی تەنیا هێز و سوپا بێت بۆ پاراستنی شنگال بە بەشداری پێكردنی شنگالییەكان و خەڵكی ناوچەكە.
پێ دەچێت ئەم هەنگاوە و پڕۆژەیە دواتر ببێت بە ستراتیج
پێ دەچێت ئەم هەنگاوە و پڕۆژەیە دواتر ببێت بە ستراتیج بۆ بەهێزكردنی سنوورەكانی عێراق و دەرفەت نەدان بە سوپای تر، بەتایبەت توركیا كە بەهەموو شێوە و جۆر و توانایەوە دەیەوێت لە چەندان جەمسەر و لچك و دامێنی سنوورەكانی دەوڵەتی عێراقەوە زیاتر و قووڵتر بێتە ژوورەوە و سەرباز و هێز جێگیر بكات. هاتنەژوورەوە بەو مانایەی كە چۆن لە سنووری باشووری كوردستانەوە هاتووەتە ژوورەوە لە سنوورەكانی شنگالیش بەهەمانشێوە و مۆدێل و دواتریش بەچڕی لەڕێی میكانیزمی جۆراوجۆرەوە لەناو جەرگەی مووسڵ ئامادە بێت، لەڕێی كۆمپانیا و بەناوی ئاوەدانكردنەوە، بەڕێی نەرم و پرسی مەزەو و پاراستن و كۆمەك بەخشینەوە، بەڕێی تر. پێ دەچێت ئەم رێككەوتننە دەرفەتی جووڵە بە هێزەكانی تر لە شنگال نەدات و سنوورداریان بكات.