مەرگی دانەر و شتەکانیتر.. لە بارتەوە تا "من"

عادڵ قادری

ئەوەی دەکرێ بە سەردەمی پاش پێکهاتەخوازی بارت ناوی ببەین بە باشترین شێوە لە وتاری مەرگی دانەر (1968) دەرکەوتووە. بارت ئەم روانینە نەریتییەی کە دانەر، ژێدەری واتا و تەنیا کەسی خاوەن پێگەیە بۆ راڤە و خوێندنەوەی دەق رەت دەکاتەوە.

دانەر لە لای بارت لە هەموو رەنگ و بۆن و هەڵم و هاڵاوێکی میتافیزیکی دادەتەکێنرێت و دەبێت بە شوێن...رێ رێیان...چەند رێیان...چوار رێیانێک کە "زمان" ئەم هەمبار و زەخیرە ناکۆتایەی بەڵگەکان، پاتبوونەکان، زایەڵە و ئیرجاعەکان تێیدا لە هاتووچۆدایە> بۆیە خوێنەر ئازادە لە هەر کوێیەک بیەوێت بەناو دەقدا بڕوات،  لەم فرەڕێگەییەدا سیراتی موستەقیم و هێڵی پێناسەکراومان نییە. 

مەرگی دانەر پێشتر لە رێبازی پێکهاتەخوازیدا ئامادەبوو، چونكە لەم رێبازەدا دەربڕینی تاکەکەسی (پارۆل) وەک بەرهەمی سیستەمە ناتاکەکەسییەکانی زمان (لانگ) چاوی لێ دەکرا1 ئەمەش واتای ئەوە دەگەیەنێت کە دانەر خاوەن شتێکی سەربەخۆ و بەخۆوە نووسراو نییە و دەشێت موڵکی گشتیی هەموو ئەندامانی هەناوی (لانگ) بێت کە خوێنەر یەکێک لەو ئەندامە بنەمایی و گرینگانەیە. 

تازەیی ئەندێشەی بارت لەوەدایە خوێنەرەیل ئازادن بەبێ ملکەچبوون لە بەردەم مەدلوول، پرۆسێسی دەلالەتکردن و ئاماژە لە دەقدا بپێون، ئەوان ئازادن تا ئاستی نەشئەبوون2 لە دەق چێژ ببینن و شوێنپێی لارولەنجە و عیشوەی دالەکان کە لە چاو و داوی مەدلوول هەڵدێن و دەخزێن، بگرن. هەروەها خوێنەران پانتایی ئیمپراتۆرییەتی زمانن، ئەوان ئازادن دەق لەگەڵ سیستەمە ماناییەکانی خۆیان رێک بخەن و نیازی دانەر فەرامۆش بکەن. 

بارت لە کتێبی چێژی دەق (1975) دەپەرژێتە سەر ئەم ئازادبوونە بوێرانە و سامناکەی خوێنەر، ئەو ئیشی خۆی بە جیاکاری لە نێوان دوو شێوازی هەستکردن بە"چێژ" دەست پێ دەکات:

چێژی گشتیی: 1- چێژ 2- نەشئەبوون. 

"نەشئە" و شێوازە خاو و نیوەچڵەکەی واتە "چێژ" هەر دووک لەناو چێژی گشتیدا جێ دەگرن، چێژی گشتیش هەموو ئەو شتەیە کە سەرووتر لە مانای روون و ئاشکرای دەق دەکات بە ئامانجی خۆی، ئێمە هەروا کە دەخوێنینەوە و لە پرۆسێسی خوێندندا دەڕۆینە پێشەوە، دەگەینە جۆرێک لە پێوەندی تازەتر، زایەڵەی ¬تر، سەرچاوەی ¬تر و ئەم دابڕان و هەڵپچڕان و راچڵەکانە چێژ دروست دەکات، بێ هۆ نییە بارت سەرەتای کتێبی "چێژی دەق" بە وتەیەکی هۆبز (هەڵبەت بە خوێندنەوەی خۆی) دەست پێ دەکات و دەڵێت: "تەنیا جۆشوخرۆشی ژیانی من هەراس بووە". چێژی دەقیش بێگومان لە پێوەندییەکی بەردەوام لەگەڵ بابەتی هەراس و تەئخیر و هاتووچۆی هەراسە. 

چێژ لەخۆگری چەشنێک (دابڕان، هەڵە، یان شکانە) کە لە نێوان دوو رووبەر و ئاراستەدا دێتە کایەوە، ئەو شوێنەی لەشی رووت لەگەڵ جلوبەرگ پێوندی دەگرێت3 و پێک دەنووسێن ناوەندی چێژی جنسی و سەرەتای خەیاڵ و خەونە ئەفسووناوییەکانی خەیاڵدانی سێکسی و ناوکی سێکسدانە. کەواتە ئەگەر پێوەست بە دەق ئەم باسە بکەین بە دەربڕینی بارت وای لێدێت: ئەوەی وا من لە خوێندنەوە و لە گێڕانەوەیەکدا چێژێکی سەرەڕۆیانەی لێ دەبینم هەمان ناوەرۆکی گێڕانەوە یان تەنانەت پێکهات نییە، بەڵکو ئەو بەریەککەوتنانەیە کە من لە ئاستە نیان و تەختەکەدا بەدی دێنم، من دەخوێنم، هەڵە دەکەم، دەڕۆمە ترۆپک و دێمەوە خوار.4

ئەم سەرەڕۆیی و وزە ئازادەی خرایە بەردەم خوێنەر و دواتر لای دریدا گەیشتە چڵەپۆپە و پێناسەکردنی فۆرمی ¬تر لە مامەڵەی ناکۆتا لەگەڵ دەق لای پێکهات¬شکێنانی ئەمەریکا و لای کەسێکی وەک "دومان" دەگاتە چەمکی "هەڵەخوێنی" (misreading). 

ئەم چەمکە لەلایەن پۆل دوومان پێکهاتشکێنی ئەمەریکایی پسپۆڕی بواری رێبازی رۆمانتیک خرایە روو و لە دەقی باسەکانی پێکهاتەشکێنانی ئەمەریکادا کە لەژێر کاریگەری جاک دریدا بوون، مانای تایبەتی خۆی هەیە. 

هەڵەخوێنی لای دوومان بە ئاراستەیەکی جیهانی رۆمانتیکەکانەوە باڵای کرد کە بەردەوام لە غیاب و فەوتانی "ئامادەیی بوون" (being as presence) گلەییان دەکرد و دەیانگوت: شانازی لە زەمین کۆچی کردووە.5 

شاعیرە رۆمانتیکەکان بەشێوەیەکی قووڵ گرێدراوی ئەزموونە ئیشراقی (illumination)یە بێ زەمانەکانن کە لە چرکەساتێکی تایبەتی ژیانی ڤاندا دێتە داهاتن. ئەوان هەوڵ دەدەن ئەم چرکەساتانەی زەمان لە شیعری خۆیاندا رابگرن یان دەستی بەسەردا بگرن و وشەکانیان لێوڕێژ بکەن لەم ئامادەبوونە رەهایە... لەم میتافیزیکە پتەوە، بەڵام وەک گوتمان ئەوان بۆ لەناوچوون و لەکیسچوونی ئەم "ئامادەیی"ـە شین دەگێڕن: "شانازی لە زەمین کۆچی کردووە". بۆیە سەیر نییە کە پۆل دوومان شیعری رۆمانتیکیان بە رووبەرێکی کراوە لە هەمبەر پێکهاتشکێنیدا بینییەوە.

لە راستیدا دوومان لەسەر ئەو باوەڕەیە کە رۆمانتیەکەکان بە خستنەڕووی ئەمەی کە "ئامادەیی" بەر مەبەستی ئەوان بەردەوام نادیار و غایبە و لە داهاتوو یان رابردوودایە، بەشێوەیەکی کردەیی نووسینی خۆیان پێکهاتەشکێنی دەکەن.6 رۆمانتیکەکان بەشێوەی خۆیان لە جیهانی واقیعیان دەڕوانی و لای ئەوان تێگەیشتن لە جیهانی واقیع وەک ئۆبژە بەدەر نییە لەو خەم و حوزنەی ئەوان بۆ ئەو غیابە دەیگێڕن. 

بەگشتی چەق و لۆگۆسی ئەوان و ئەزموونە شهوودییەکانیان خەون و خەیاڵێک بوون بۆ چەشنێک واقیعی راستەقینە و بەرهەست کە هەنووکە ئامادە نییە و لە رابردووشدا بوونی هەبووە و ئەگەری ئەوەش هەیە لە داهاتوودا دیسان بێتەوە کایەوە، ئەم روانینە رۆمانتیکە بۆ واقیع چەشنێک لە زمان بەرهەم دێنێت کە دواتر پێوەندی خۆی لەگەڵ واقیع دانابڕێنێت یان باشترە بڵێین باوەڕی بەو دابڕانە نییە و ئەمە دوومان و پێکهاتەشکێنانی ئەمەریکان کە بەم گریمانە نیچەییەوە: (زمان لە بنەمادا فیگۆر و شکڵێکی هونەرییە و ئەرک و کاری باسکردنی واقیع یان گەڕانەوەی بۆ "ڤی" (واقیع) نییە)، چونکە لە بنەوەڕا هیچ زمانێکی بەری و مەعسووم لە فیگۆر و شێوازەدربڕین و بەلاغەت بوونی نییە، دەقە رۆمانتیکییەکانیان پێکهاتەشکێنی کرد، ئەمە بەو واتایەیە کە واقیع یان سەرچاوە بەردەوام بە فیگۆرە کەلامی و دەربڕینە زمانییەکان ئالوودەیە و تەنیا راڤە و خوێندنەوەی ئێمەیە کە دەیهێنینە ناو زمان بە هەموو عیشوە و بریق و باقە کەلامییەکانییەوە، بۆیە واقیعێک بوونی نییە. ئەوەی هەیە فامکردنی واقیعەکانە بەپێی فیگۆرە زمانییەکانی توانستی فامکردنمان و داڕشتنەوە و هۆنینەوەیەتی بەپێی فیگۆرەکانی داڕشتن و هۆنینەوەمان. 

"هەڵە خوێنی" لێرەدا واتا پەیدا دەکات کە هەر جۆر فیگۆرێکی زمانی نەک تەنیا ئەدەب بەڵکو رەخنە و فەلسەفەش لە هەناوی چەشنێک لە دەقئاسابووندا دەژی و ئەمە ئەو چەشنە لە هەڵەخوێنییە کە پێی دەگوترێت هەڵەخوێنی دروست و رەوا، بەڵام هەڵەخوێنییەکی تر کە نادروست و ناڕەوایە هەیە کە ئاراستە و ئامانج و میتۆدی هیچ جووڵە و رێژەگەرییەکی هەناوی پێکهاتەشکێنی تێدا نییە. وەک روونە و دەشێت بیزانین هەڵەخوێنی (misreading) زۆر دوور و جیاوازیشە لە هەڵەتێگەیشتن (misunderstanding). 

قازانجی هەڵەخوێنی رەوا لە چیدایە؟ هەڵەخوێنی رەوا دەبێتە هۆی ئەوەی گریمانەی "هەڵەخوێنی" کە لە هەموو زمانەکاندا وەک فیگۆر هەیە لەبەرچاو بگیرێت و سەرکوت نەکرێت، واتە ئێمە لەگەڵ دەسپێکی خوێندنەوەدا "هەڵەین".

بۆیە دەشێت بەم ئەنجامە بگەین کە دەقە ئەدەبییەکان خۆپێکهات شکێنن، دەقێکی ئەدەبی لە یەککاتدا دەسەڵاتی دەربڕین و بەلاغەت و فیگۆری زمانی خۆی رادەگەیەنێت و ئینکاریشی دەکات، ئێستە بە هەموو ئەم باسانەوە پرسیار ئەمەیە کە خوێنەری "دەق" کێیە؟

یەکێک لەو سەرنجە فەلسەفییە رژدانەی لە سەدەی بیستەم لەسەر خوێنەر چڕ کرایەوە، بیردۆزیی خوێنەرتەوەرانەی مارتین هایدیگەر بوو کە لە رەتکردنەوەی روانگەی (بەرهەستخوازانەی) هووسرێل بوو، هووسرێل چونکە چەقی تێڕوانینەکەی لەسەر دیاردەناسی رۆنا بوو، تەنیا لەسەر رۆڵی بنەمایی وەرگر لە فامکردن و وەرگرتنی دیاردەکاندا "تا ئەو شوێنەی لە ئێمەوە دیارن" پێی داگرت، بەڵام هایدیگەر بە لێکدانی دیاردەناسی و ئۆنتۆلۆجی هەر چەشنە عەینییەت و بەرهەستبوونی رەتکردەوە و پێداگری لە "دازاین" یان "لەوێندەرێ بوون" کرد. بەم پێیە لای هایدیگەر وشیاری ئێمە شتەکانی جیهان ئەوپەڕهاوێژی (projection) دەکات7 بەپێی ئەوەش کە خۆی لەخۆیدا لەناو جیهاندایە، پێڕەوی یاسا و نۆرمەکانی جیهانە، ئێمە خۆمان تووڕدراو (Geworfenheit/thrownness) لە جیهاندا دەبینینەوە، لە کات و ساتێکدا کە ئێمە بژاردەمان نەکردووە، بەڵام تا ئەو شوێنەی کە زەینی ئێمە ئەوپەڕهاوێژیی دەکات، دنیای ئێمەیە. پێداگری و سووربوونی هایدیگەر لەسەر بوون لە جیهان بەو شێوەیە لە قەوارەی چەمکی دازاین (dasein) کە بۆ سووژەیەکی ئۆنتۆلۆجیکی دەیباتە کار، دیارە. لێرەدا و لەرووی پێکهاتی زمانەوە ئێمە لەگەڵ ئاوەڵکردارێک رووبەرووین تا بکەرێک، ئاوەڵکردارێک کە رۆڵی بکەر دەگێڕێت واتە "لە جیهاندا بوون/گ"ێک، کەواتە دازاین ئاوەڵکردارێکە کە دواتر ئێمە باسی خۆمان بە ئەوپەڕهاوێژی جیهان دەگێڕینەوە و دەبین بە "بکەر"ی بەڵام سەرەتا ئێمە لەوێین... لەناو جیهانین... پاشان دەیهاوێژینە ناو زمان و خانەی بوو و تۆپۆس (Topos)...ئەمەیە کە لای هایدیگەر چڕترین دەرکەوتەی بوون لە زمانی شیعردایە. 

ئەم هاوکێشەیە بۆ دەقێکیش هەروایە، ئێمە (دانەر) لەوێندەرێبوونمان لەناو دەقێکدا بەدیار خستووە و لە پرۆسێسی بوونمان (خوێنەر-وەرگر) "لەیرە" دەق بەپێی پێگەی وشیاری و مێژوویی و...خۆمان دەخوێنینەوە...دەق دیسان ئەوپەڕهاوێژی یان "دی" هاوێژیی دەبێت و لە پێگەی ئۆنتۆلۆجیدا دالی وجوودی بەردەوام کراوەیە. 

وەرگر دەشێت خاوەنی میتۆد بێت کە خۆیشی ئاگای لە هەندێک لە توخمەکانی نەبێت، بۆیە دەکرێ خوێنەر وەک نڤیسکاری دووبارەی دەق لە پلەیەکی¬ تری ئۆنتولۆجی ببینرێتەوە. کاتێک دەقێک دەخوێنینەوە بەپێی ناوەرۆکی شوناسمەندانە (identity theme)ی خۆمان دایدەڕێژینەوە...بەرهەمی ئەدەبی بۆ هێماینکردنی شوناسی خۆمان دەشکێنین و دایدەڕێژینەوە8. 

رەگ و ریشە فەلسەییەکانی مەرگی دانەر لێرەوەن، مەرگی سووژە و سووژەی ماشینی و کۆچەریانەش لێرەدان... خوێنەر مەکینەی بەرهەمهێنانی ئارەزووە (desire)9... ئارەزووی ژیان...مەرگ...زەمان...ئارەزووی ئارەزوو... ئەو شتەی کە تاریکە وەک دۆزەخ و هاوتایە بە ناوشیار "بوون"مان لە جیهاندا. 

من وەک خوێنەرێک کە لێرە تووڕدراوم بەدوای نەیزەکدا دەگەڕێم... بە رۆحی رۆژهەڵاتییانەی خۆم... بۆیە کاری من لەم هایکۆیەی "باشو"دا دەبینرێتەوە:

چەندە ستایشئەنگێزە

کەسێک کە وا بیر ناکاتەوە: (ژیان ناجێگیرە)

کاتێک کە نەیزەکێک دەبینێت!10

شتێک کە لەم هایکۆیەدا هەیە چەشنێک لە دڵەڕاوکێیە... جۆرێک لە ترس... کە دەزانێت جیهان ناجێگیرە (زەینی ناوشیار) بەڵام نەیزەک (زەینی وشیار) وەک نیشانەیەکی درەوشاوە پێی دەڵێ هیواداربە ...ئەمە هەر هەمان لۆگۆسەنتریسمی دریداییە کە ئێمە بەمەبەستی داسەکنان و هەستی دڵنیایی لە بوون هەرچییەک دەکەین لەپێناو گەڕان و دۆزینەوەی سەنتەر و ناوەندێکی لۆژیکی کە دەتوانین لە پێکهاتیدا دانیشین یان بیشکێنین! کەواتە وەک بارتی پاش پیکهاتەخواز دەڵێ: نیشانە شکستێکە کە هەرگیز، جگە لەسەر رووخساری نیشانەی ¬تر نانیشێتەوە.11

بۆیە من هێشتا هیوادارم!

ژێدەرەکان:

1- رامان سلدن، پیتر ویدسون ترجمە عباس مخبر، نڤریەهای پساساختارگرا، رولان بارت:متن متکپر ص 167

2- نەشئەبوون هاوتای وشەی (Jouissance) دانراوە کە لە کتێبەکەی بارت و بە زمانە فڕەنساییەکەی هاتووە و مانای ئۆرگازم و ئەوپەڕی چێژی سێکسیش دەگەیەنێت، وەرگێڕی ئینگلیزی "چێژی دەق" هاوتایەکی تەواوی بۆ ئەم وشە فڕەنسییە نەبینیوەتەوە لە زمانی ئینگلیزیدا بۆیە وشەی (bliss)ی داناوە کە مانای چێژ و شادی و سەرخۆشی زۆر دەدات، وەرگێڕی زمانی فارسی بۆ ئەم وشەیە شتێکی شیاوتر لە نەشئەی دەست نەکەوتووە کە دەشێت لە کوردیشدا هەر ئەوەی بۆ دانێین، هەرچەندە من سەرخۆشیشم پێ گونجاو و شیاوە. بڕواننە سەرچاوەی پێشوو ل 168 پاوەرەقی.

3- رولان بارت، ترجمەی پیام یزادنجو، لژت متن ص28

4- سەرچاوەی پێشوو ل 31

5- رامان سلدن، پیتر قیدسون ترجمە عباس مخبر، نڤریەهای پساساختارگرا،ساخت شکنی ێمریکایی دومان، وایت، بلوم و...ص190

6- سەرچاوەی پێشوو، هەمان لاپەڕە.

7- رامان سلدن، پیتر قیدسون ترجمە عباس مخبر، نڤریەهای معگوف بە خوانندە، پدیدارشناسی: هوسرل، هایدگر، گادامر ص 73

8- سەرچاوەی پێشوو هەمان بەش، نورمن هالند و دیوید بلیچ: روانشناسی خوانندە ص89

9- ئۆنتۆلۆژیای ئارەزوو و پرۆسێسیوسەكانی بە سوژەبوون، وتارێکی ئینتەرنێتی ئەبووبەکر جاف کە لە کولتوورمەگەزیندا بڵاو بووەتەوە. لاپەڕەکانی 1 و2

10- رولان بارت،امپراتوری نشانەها، ترجمەی ناصر فکوهی ص107

11- هەمان سەرچاوەی پێشوو ل 84.