ئایدیا یان تاكتیكی ڕیفۆرمخوازیی لە ئێران، سەربوردەیەكی دێرینتری هەیە لەوەی ئێستە لە میدیای گشتیی ئێران و كایەی سیاسیی ئەو وڵاتەدا دەبینرێ و دەبیسرێت. دەتوانین كردە و هەوڵەكانی ڕیفۆرمخوازیی بە مانایەك كە لە كۆنتێكست و سەردەمی خۆیدا لەگەڕ بوو، ببەینەوە تا سەردەمی شا عەباسی یەكەم، پێنجەمین پاشای سەفەوی (1587-1629)، لەوێوە تا سەردەمی پاش شۆڕشی گەلانی ئێران بەناو كۆمەڵێك هەوڵ و پلانی جیاجیادا هاتووە. عەباس میرزا، میرزاتەقی خانی ئەمیر كەبیر، فەتحعەلیشا، ڕەزا شا، موسەدیق و... هەركامیان بەشێوەیەك هەوڵی ڕیفۆرم و بەئەنجام گەیاندنیان لە سەردەمی خۆی داوە و دواجار ئەم ئەنجامگیرییەی لێ كراوە كە ڕیفۆرم و چاكسازیی بنەمایی و ڕیشەیی ناكرێت و ئەوەی دێتە دی، هەندێ گۆڕانی ناپێكهاتەیی و ناڕیشەیی كە بەردەوامیی دۆخی جێگیر دیسان گرەنتی دەكاتەوە.
بەگشتی ڕیفۆرمخوازیی لە ئێران مانایەكی جیاوازی لە گۆڕاندنی ڕاستەقینە و چاككردنی دۆخەكە ئەزموون كرد، ڕیفۆرمخوازیی پاش شۆڕشی گەلانی ئێران بەشێوەی فەرمی لە ساڵی 1998 (1376) بە دروشمی چاكسازی سیاسی لەلایەن مەلایەك بە ناوی سەید محەمەد خاتەمی ڕاگەیەنرا، لە هەڵبژاردنی خۆلی یەكەمدا زۆرینەی دەنگەكانی بەدەست هێنا و بوو بە سەرۆك كۆمار. دەوڵەتی ڕیفۆرمخواز مەبەستی ئەوەبوو كۆمەڵی مەدەنی لە ئێران ڕێكبخرێت و بەهێز بێت، دۆخ و فەزای بەشداریی سیاسیی كراوە بڕەخسێ، ئازادیی گۆڤار و ڕۆژنامە و بەگشتی میدیا هەبێت. چاككردن و گۆڕانی یاسای خوێندنی باڵا، دروستكردنی ڕێكخراوە مەدەنییەكان وەك شوورا ئیسلامییەكان، هەلی زیاتری بۆ چاكسازیی كردەوە.
عەبدولكەریم سرووش ئەندامی شوورای باڵای شۆڕشی كولتووری لە سەرەتای شۆڕشی گەلانی ئێران كە وەك حەز و هاوبیریی نزیكە لە ڕیفۆرمخوازان و ئێستە لە ئەمەریكایە و مامۆستای زانكۆیە، لە یەكێك لە لێدوانەكانیدا دەڵێت: من هەر هەفتە و هەر ڕۆژێك دەمەوێ بە بەردەنگان و بیرمەندان و هاوڕێیانی ئەمەریكاییم بگەیەنم كە ئیسلام (شیعە) كێشەیەكی لەگەڵ دیموكراسیدا نییە، كەچی ئاغای میسباحی یەزدی ئەندامی شوورای باڵای شۆڕشی كولتووریی ئەوكاتی سەرەتای شۆڕشی گەلان و موجتەهیدی ئێستە لە شاری قوم، هەموو هەفتەیەك لە گوتاری نوێژی هەینیدا دەڵێ: ئیسلام هیچ خاڵێكی هاوبەشی لەگەڵ دیموكراسیدا نییە و لەگەڵ توندوتیژی و ڕادیكالیزمدا یەكێكە.
ڕەنگە ئەم دەربڕینەی سرووش دەرخەری ململانێی بنەمایی نێوان دوو جۆرە تێگەیشتن لە ئیسلامی سیاسی بێت كە هێڵەكانی خۆیان بۆ حوكمڕانی دیاری دەكەن. یەكیان بە ڕواڵەت دەڵێ باوەڕی بە كرانەوە و دانوستان و هاوڕەنگیی لەگەڵ كولتوورێكی جیهانیدا هەیە، ئەویتر بە باوەڕەوە دەڵێت خۆی بە تەوەر و ناوەندی تێگەیشتن لە دنیا دەبینێ و دنیا لە بەردەم تێگەیشتنی ئەودا دەبێ ملكەچ و ڕەزامەند بێت.
بەڵام ڕاستییەكەی بابەتەكە بەم شێوە ڕوون و دڵخۆشكەرەش نییە، لە بنەمادا ئەو ڕیفۆرمەی پاش شۆڕش دەستی پێ كرد، هەر لە ژێر چاودێری و سێبەری هێزە توندڕەوەكاندا مایەوە، دوو ساڵ بەسەر هاتنە سەركاری دەوڵەتی ڕیفۆرمخوازی خاتەمیدا تێنەپەڕی بوو كە خۆپێشاندانی خوێندكاران لە ساڵی 2000 (1378) لەژێر ناوی یا حوسێن و دروشمگەلی یا زەهرا، لە خوێن گەوزا و دواتر كوشتوبڕ و تیرۆرە پلان بۆداڕێژراوەكان دەستیان پێ كرد، ململانێی نێوان كۆنەپارێز و ڕیفۆرمخواز زەقتر بووەوە و ماهییەتی كایەكە دەركەوت. ڕەنگە هەر بەم هۆیە بێت كە دەگوترێ ڕیفۆرمخوازیی پاراستنی دۆخی جێگیركراوە و شێوەیەكە لە پارێزخوازیی و كۆنسێرڤاتیزمی نوێ.
ڕووداوەكانی دواتر تا دەهات زیاتر دەریاندەخست كە لە پێكهاتەی كولتووری سیاسی و گشتیی و ئاینی ئێرانیدا، ڕیفۆرم و چاكسازیی بەو ئاسانییە نییە و ئەو كاریزمایەی لە زەینی خەڵكی ئێراندا لە خومەینی و وتە ڕەهاخوازەكانی چەسپیبوو، بەردەوام و لە هەر قۆناغێكدا كۆمەڵێك سەربازی ون و ئاشكرای لێ دەڕاساندن. نابێ ئەوە لەبیر كەین كە لەگەڵ شۆڕشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1988 شەڕی نێوان ئێران و عێراق دەستی پێ كرد، ئەم شەڕە ڕۆڵێكی گرینگی لە توندڕەوی دواتری بەرنامە و هەوڵە سیاسییەكان گێڕا، ئەگەر شۆڕشی ساڵی 57 بە ڕادیكاڵیزم و بەگشتی شۆڕش لە دژی هەموو پێكهات و جومگە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووری و ئابوورییەكانی دەوڵەتی پەهلەوی بوو، ئەوا دوای شۆڕش و لە درێژەی شەڕێكی هەشت ساڵەدا، ڕۆحی شۆڕشگێڕێتی و توندڕەوی و دژەمەدەنی و چاكسازی، فەزای دەروونی و گوتاریی و ئایدۆلۆجی ئێرانی تەنی و ئێران هەموو دنیای لە هەمبەر ریسالەتی ڕزگاركەرانەی خۆی دەدیت.
لەم شەڕەدا ئێران وەك زەینییەت و گوتاری فەرمی سیاسیی، بەو ئاكامە گەیشت كە هەموو دنیا یان زۆربەی وڵاتان دژی ئەو و سەربازە پیرۆزەكانین. ئەمە هۆی توندڕەوتربوونی سیستمی سیاسیی ئێران بە بەستنەوەی كۆی سیستم بە یەك مەرجەعی باڵای سیاسی-ئاینییەوە بوو. واتە شەڕی ئێران و عێراق ئەو بنەما ئایدۆلۆجی و ئاینی و كولتووریی و باوەڕیی بە خوێن و شەهادەت و وێرانییەكی زۆرەوە ئاو دا.
پاش هەشت ساڵ تازە دەوڵەتی سازەندگی بە سەرۆك كۆماریی هاشمی ڕەفسەنجانی هات وڵات ببووژێنێتەوە و ئەوەی توانی بیكات، بووژاندنەوەیەكی ڕێژەیی هەندێ شار و گوند و زاڵكردنی فەزایەكی سیاسی و تەناهی و میدیایی بەرتەسك لە ئێران بوو.
ڕیفۆرمخوازیی لە وەها دۆخێكدا هاتە دەرەوە و خۆی مانیفێست كرد، بەڵام بە هاتنەئارای ڕووداوەكانی دواتر ئەم دارە دڕكاوییەی ڕیفۆرمخوازیی بە ئاوخواردن لە خوێنی نووسەر و كەسانی سەربەخۆ و ڕۆژنامەنووس و بیرمەند چووە ژێر گومان و پرسیارەوە.
ئەم پێكدادانە ئایدۆلۆجییە خوێناوییەی ناو یەك ئایدۆلۆجیای سیاسی بە دوو خوێندنەوە كە جیاوازییەكانیان تەنیا لە تاكتیك و شێوەی ڕاپەڕاندن بوو، سەرەتای دەركەوتنی بێهیواییەكان بوو كە كۆمەڵی مەدەنی و ڕۆژنامەگەریی و چاپی ئازاد و هەندێ مافی بچووك بۆ كەمە ئاینی و ئیتنیكییەكان لە سەردەمی خاتەمیدا بردە پەراوێزەوە و تا هات ئاكامی خوێنبارتر و توندوتیژانەی لێ دەكەوتەوە.
بە هاتنەسەر كاری ئەحمەدی نەژاد، هەموو ئەو دەسكەوتە كەمانەی سەرۆك كۆماریی پێشوو مسۆگەری كردبوو، قڵپ كرایەوە
پاش كۆتاهاتنی سەرۆك كۆماریی محەمەد خاتەمی لە دوو خولی چوار ساڵەی سەرۆكایەتیدا، بە هاتنەسەر كاری ئەحمەدی نەژاد، هەموو ئەو دەسكەوتە كەمانەی سەرۆك كۆماریی پێشوو مسۆگەری كردبوو، قڵپ كرایەوە و كێشەی ئابووری و سەركوتكردنی كۆمەڵایەتی و جومگەكانی كۆمەڵی مەدەنی و فیگۆرێكی قێزەون و ناشیرین لە سیاسەت لە دوو خولدا هاتە بەرهەم و پێڕەوكردن.
لە كێبەركێی خولی یەكەمی سەرۆك كۆماریی ئەحمەدی نەژاد بەربژێر و نوێنەری ڕیفۆرمخوازان بە هەموو هەوڵ و تێكۆشان و هەرەوەزییەك، "مستەفا موعین" نەیتوانی پاڵ بە كورسیی سەرۆك كۆمارییەوە بدات. لە خولی دووەمی سەرۆكایەتیی ئەحمەدی نەژاد جومگەی بەرانبەر و كێبەركێكاری ڕیفۆرمخواز واتە حوسێن مووسەوی بە دەربڕینی ناڕەزایەتی لە هەمبەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن خۆی بە براوەی ڕاستەقینە زانی و لەگەڵ تاقمێكی دیار لە ڕووخسارەكانی ڕیفۆرمخواز، شەپۆلێكی ناڕەزایەتی مەدەنییان لە هەمبەر ئەنجامەكان ڕێكخست و ئەم شەپۆلە بە توندترین شێوە سەركوت كرا و لە خوێندا گەوزا. دواتر ئەحمەدی نەژاد كوژراوانی بە خۆڵ و خاشاك شوبهاند و گوتارە برینداركەر و گاڵتەجاڕییەكانی بوون بە هۆی تۆران و دابڕانی تاقمێكی زۆر لە و نووسەر و هونەرمەند بیركردنەوەی جیاجیا، لە جەستە و پەیكەری گشتیی دەسەڵات تا شوێنێك كە محەمەد ڕەزا شەجەریان ڕای گەیاند، "ئەگەر دەنگ و ڕەنگی ئێران ئەوەندە نوێنەری دەوڵەتە كە هیچ ڕاستییەك لەو كوژراوانە باس ناكات، ئەوا مافیان نییە گۆرانی و ئاوەزەكانی من پەخش بكەن". ئەمە بووە هۆی ئەوەی سیمبۆلێكی كولتووریی ئێرانی وەك نیشانەیەكی ئەم دابڕانە قووڵە ئاماژە بە نەبوونی هیچ ڕەزامەندییەك لە هەمبەر دەوڵەت بكات، كەسان و رووخساری دیاری ڕیفۆرمخواز وەك كەڕووبی و مووسەوی دەستبەسەری ماڵەوە كران، ئێستەیش دۆخیان ئەوەندە ڕوون و متمانەپێكراو نییە كە لە چ فەزایەكی سیاسی و دەروونیدا دەژین. ئەگەرچی ناو بەناو هەركامەیان بەشێوەیەك و لە ڕێی نوێنەر یان ئەندامانی خێزانەكانیانەوە مانیفێستێك دەردەكەن و بە جۆرێك ددان بە هەڵەكانی خۆیاندا دەنێن تا لەو دۆخە بێنە دەرەوە.
ڕەوتی ڕیفۆرمخواز بە كۆتاهاتنی خولی دووی دەسەڵاتی ئەحمەدی نەژاد و بە هاتنە ناو پانتایی هەڵبژاردنی حەسەن ڕۆحانی، ئاراستە و داهاتوویەكی جیاوازی لە كردەنیدا بۆ خۆی مانیفێست كرد، ڕۆحانی بە دروشمی ڕیفۆرمخوازان و بە بەڵێندان بۆ گۆڕان و كرانەوەی فەزاكە نۆستالۆجیای ڕیفۆرمخوازانی سەردەمی خاتەمی هێنایەوە بیر، ئەو هەر لە شێواز و جلوبەرگ و ڕووخسار و ڕیش و عەمامەیشەوە لە محەمەدڕەزا خاتەمی دەچوو، بەڵام ئەم نۆستالۆجیایە ئەوەندەی نەبرد كە ببێتە مۆتەكە و زیندەخەونێك كە ڕیفۆرمخوازیی بە تەواوەتی لەچاڵ نا.
سەردەمی ئەو وەك سەردەمی ئەحمەدی نەژاد هاوڕێ بوو لەگەڵ دزی و گەندەڵی زۆر و پارەخواردنی قەبە (نموونەی هەرە دیاری براكەی خۆی واتە فەرەیدوون ڕۆحانی)، ستەمی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كپ و قڕكردنی دەنگە سیاسییەكان و سەركوتكردنی خوێناوی هەموو ناڕەزایەتییەك و زیادبوونی لەسێدارەدانی زیندانییە سیاسییەكان.
سرووش وەك یەكێكی نزیك لە بیری ئیسڵاحات لە شوێنێكی تردا دەڵێت: "ریفۆرمخوازیی هەر ئەوكاتە بەكۆتا هات كە محەمەد خاتەمی لە دانیشتنێكدا لە مەشهەد بە ڕۆژنامەنووسانی گوت: مەبەستی من لە ڕیفۆرمخوازیی خەڵكسالاریی ئاینی و هەمان (جامعە النبی) سەردەمی پێغەمبەرە". بەم كارەی ئاوێكی ساردی بەسەری هەمووماندا ڕشت و لەو شتەی ڕیفۆرمخوازیی مەبەست و ئەنجامی بوو بە تەواوی كشایەوە.
دەتوانین بڵێین سەردەمی حەسەن ڕۆحانی سەردەمی كۆتاهاتنی ئەم شانۆیەیە، بەو مانایەی دەركەوت دەوڵەت وەك باڵێكی جێبەجێكار و سیستمێكی سەربەخۆ، لەناو ئێران ناتوانێ هەبێت و هەموو هەوڵ و كردەوە و بودجەكەیشی لە ژێردەستی لایەنی ناسیاسی و میلیتاریی، واتە ڕێبەری كۆماری ئێران و سوپای پاسدارانە.
سه‌رچاوه‌کان:
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، 1357، تهران
موانع توسعه‌ی سیاسی در ایران، حسین بشیریه