بەغدا دەیەوێ فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەوپەڕی خراپیدا بن و مووچەیان پێ رەوا نابینێت، جارێك بە دواخستنی مووچە و جارێكیش بە لێبڕین و نەناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمەكە، دوو مانگیشە نیازە شۆڤێنییەكەی دەرخستووە كە دەڵێ، مووچەی هەشت مانگی 2025 نادەم. پەرلەمانتارێكی عێراق دووپاتی دەكاتەوە كە بڕین و نه‌دانى مووچه، به ته‌واوى نایاسایی، نائاسایی، نامرۆیی، جینۆساید و خراپترین رەفتاری دژه مرۆڤە.
لە دەستووری عێراقدا هیچ مادە و بڕگەیەك نییە ئاماژەی بەوە دابێت كە مووچەی فەرمانبەر بە مەرج دەدەرێ، بەڵام بەغدا لە 2014ـەوە كارتی بودجە و مووچە دژی كوردستان بەكار دێنێت و هەر مانگ و ساڵێك بە جۆرێك مامەڵە لەگەڵ ملیۆنێك فەرمانبەر دەكات، وەك ئەوەی "سزای بەكۆمەڵ" جێبەجێ بكات.
نه‌جوا كاكه‌یی ئه‌ندامى په‌رله‌مانى عێراق، بە"وشە" دەڵێ، بەغدا دەیەوێ كوردستان برسی بكات و هەموو میلەتەكەی بە مووچەوە سەرقاڵ كردووە، لە كاتێكدا ئەمە مافێكی زۆر بچووكی خەڵكی كوردستانە و ناوچەكانی تری عێراقیشە.
وەك نەجوە ئاماژەی بۆ دەكات، حكوومەتی عێراق هیچ كات رێككەوتنێكی نەكردووە و دوای ماوەیەك لێی پاشگەز نەبووبێتەوە. چونكە وەك خۆی دەڵێ "هەمیشە وا كاری كردووە چۆن كورد ژێردەستە بێت و لاوازی بكات، كورد بێهێز و بێدەسەڵات بكات، بۆیە هیچ كات بەغدا دڵسۆزی خەڵكی كوردستان نەبووە و بەردەوام لەژێر ستەمدا هێشتوونیانەتەوە".
لە ساڵانی رابردوودا دەیان رێككەوتن و یاسا لە نێوان هەردوو حكوومەتی بەغدا و هەولێردا واژوو كراون، بەڵام هەركەی لایەنە عێراقییەكە هەستی كردبێت هەلێكی هەیە بۆ ستەم، ڕاستەوخۆ لە ڕێككەوتنەكە پاشگەز بووەتەوە. دواینیان ڕێككەوتنی نێوان وەزیرانی دارایی كوردستان و عێراق بوو كە لە یەكی شوباتی ڕابردوو واژوو كراو و پێشكەشی میدیا كرا، بەوەی تا كۆتایی ساڵ یەك بڕە پارەی /996/ ملیار دینار دەدەنە كوردستان و مانگانە لەكاتی خۆیدا دێت، بەڵام هەر دوو مانگ دواتر دارایی عێراق لە نووسراوێكدا گوتی "تا كۆتایی ساڵ پارەی تر نادەین بە مووچەی كوردستان" ئەوە واتە هەشت مانگ.
لەبارەی ئەم یارییانەی عێراق بەرانبەر خەڵكی كوردستان دەیكات، عومه‌ر ئه‌حمه‌د مامۆستای زانكۆ، بە"وشە"ی ڕاگەیاند، لەوكاتەوەی گوتیان مووچە بخرێتەوە سەر بەغدا، مانگ دوای مانگ بەغدا یاریی بە هەستی خەڵك دەكات و هەر جارەی بە جۆرێك و بیانوویەك مووچە دوا دەخات، دوایین جار ڕێككەوتن مووچە دوا نەخەن و بۆ ساڵى 2025 رێككه‌وتن كرا كە مانگانە 996 ملیار دینار بدەن و پلەبەرزكردنەوە و سەرمووچەیش نەبێ بۆ ئەوەی دەسكاری لیستەكە نەكرێ، خەڵك بەمە ڕازی بوو بۆ ئەوەی كێشەكە كۆتایی بێت، به‌ڵام دوو مانگ به‌و شێوه‌یه به‌رده‌وامبوو، ئەمجارە گوتیان هی هەشت مانگی داهاتوو هەر نادەین.
"ئەمەی بەغدا دەیكات، بە تەواوی مامەڵەیەكی خراپ و نادادییه، بە ته‌واوى ده‌ستى خستووه‌ته قوڕگى خه‌ڵكى كوردستان و به به‌رچاوی هه‌موو دنیا‌وه ده‌یه‌وێت كورد به جۆرێكی تر ئه‌نفال و كۆمه‌ڵكوژ بكات" مامۆستاكە وای گوت.
پێشتر كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان نەوتی خۆی دەفرۆشت لە بازاڕە جیهانییەكاندا، مانگانە مووچەی دەدا لە 2019ـەوە ئەو كێشەیە نەما، بەڵام عێراق ئەوەیشی بە كورد ڕەوا نەبینی و لە دادگای ناوبژیوانی بارزگانیی نێودەوڵەتی، سكاڵای دژی توركیا و كوردستان تۆمار كرد و دادگە بڕیاری دا كە هەرێم ناتوانێ ڕاستەوخۆ نەوت بفرۆشێ. لە دوای ئەو بڕیارەوە بە تەواوی كەوتوونەتە ستەمكردن لە كوردستان.
عه‌دنان ئارام چاودێرى سیاسیى و نیشتەجێی سلێمانى، بە"وشە"ی گوت، مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان زۆر بە سیاسی كراوە و بەغدا كە هیچ بیانوویەكی نەما، ئیتر یەكجاری مووچەكەی بڕی، لە كاتێكدا دەیان ملیار دۆلار و هەزاران جۆری گەندەڵی لە عێراقدا هەیە و خۆیان ددانی پێدا دەنێن، پارە دەنێرن بۆ وڵاتانی دراوسێ و نەوتیان بە خۆڕایی دەدەنێ، كەچی مافی كوردستان دەخۆن و مووچە خەڵكەكەی دەبڕن.
ئارام پێی وایە "دەبێت ئێستە بڵێین، به‌غدا پیرۆزی ئەوانە بێت كە دەیانوت باشتره هەموو شتێك رادەست بكەین و مووچە وەربگرین، لەوكاتەوە یەك مووچەیش بە ڕێكوپێكی و سیستماتیك نەدراوە، دە پێشكەشتان بێ ئەوەتا مانگێك نه‌بوو به‌بێ كێشه مووچه بنێرێت، مانگێك نه‌بوو خه‌ڵك ده‌روونى ئاسووده بێت و بڵێ مانگی داهاتوو مووچە فڵان ڕۆژ دێ، مانگێك نه‌بوو له‌كاتى خۆیدا مووچه بدات، مانگێك نه‌بوو خه‌ڵك به‌بێ كێشه ژیان به‌ڕێ بكه‌ن".
"ئێستە فەرمانبەر بەهۆی بەغداوە كاتی وەرگرتنی مووچەی خۆیشی نازانێت، ئه‌گه‌ر بڕیاره عێراقى بین، بۆ ئه‌و جیاوازییه؟ ئه‌گه‌ر مووچه و بودجه‌مان له‌سه‌ر به‌غدایه بۆ ئه‌و دواخستن و سووكایەتییە؟ ئه‌گه‌ریش ناتوانن دەوڵەتی و یەكسان بیر لە هەمووان بكەنەوە، با بڵێن فەرموون ئازاد بن و خۆتان بژیەنن و نەوتی خۆتان بفرۆشنەوە، ئەگینا ئەم شێوە بەڕێوەبردنە هەرگیز بۆ هیچ دەسەڵاتێكی ناوەندی نەچووەتە سەر و كوردی باشوور هەرگیز ماڵی ناكرێ و خەیاڵیان خاوە" ئارام وا دەڵێ.
لە عێراقدا كورد هەموو جۆرەكانی حوكمی بینیوە، هەر لە پاشایەتییەوە لە تا كۆماری و دواتر دكتاتۆری و ئێستەیش پەرلەمانی، دەیان جۆری چەكی كۆكوژ و ڕێككەوتنی نێودەوڵەتی لە دژی كراوە و عێراق سازی بۆ هەموو وڵاتێك كردووە بۆ كپكردنەوەی هێزی كورد، بەڵام هیچ لەوانە نەیتوانی كوردستانی عێراق دەستەمۆ بكات و ئێستە پێگەیەكی یاسایی و دبلۆماسیی بەرچاوی هەیە.
وشە/ هۆشیار عەلی