فۆرن ئەفێرز: پەلاماردانی زانكۆكانی ئەمەریكا هێرشە بۆ سەر هێزی ئەمەریكا

لە بەهاری 1943، هانس بێزە فیزیازانێكی تیۆری و پرۆفیسۆر لە زانكۆی كۆرنێل ئیتاكای نیویۆركی بەجێ هێشت بۆ شوێنێكی نهێنیی حكوومی لە لۆس ئالامۆس، نیومێكسیكۆ. لەوێ سەرۆكایەتیی بەشی تیۆری پڕۆژەی مانهاتنی كرد كە بۆمبی ئەتۆمیی دروست كرد. بێزە تەنیا یەكێك بوو لە دەیان ئەكادیمی لە لێكۆڵینەوە بەرزەكانی زانكۆ لە ئەمەریكا كە بۆ خزمەتی كاتی جەنگ ڕاكێشران، ئەوان ڕاهێنانی هزرییان بەكار هێنا بۆ چارەسەركردنی ئاستەنگەكانی ئاسایشی نیشتمانی. كاتێك شەڕ كۆتایی هات، بێزە گەڕایەوە بۆ كۆرنێل كە یارمەتی گۆڕینی زانكۆی دا بۆ ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی سەردەمی شەڕی سارد، ئیتر كاری بۆ داهێنانی  سینكرۆترۆن كرد، یەكێكە لە یەكەم خێراكەرەكانی گەردیلە لە دنیادا. ئەو پەرەسەندنە لە ئەنجامدا ڕێگەی خۆش كرد بۆ دروستكردنی سیستمەكانی ڕاداری پێشكەوتوو.

رێگەی پیشەیی بێزە، نموونەی هاوبەشییەكی درێژخایەن و سوودبەخش بوو، لە نێوان زانكۆكانی ئەمەریكا و حكوومەت. پێش 1940 پشتگیریی فیدراڵی لە ئەمەریكا، بۆ توێژینەوەی زانستی كەم بوو، بە شێوەیەكی سەرەكیش بۆ كشتوكاڵ و تەندروستی گشتی سنووردار بوو، بەڵام لە كاتی شەڕی جیهانی دووەم، حكوومەت بودجەی خۆی بۆ توێژینەوە و پەرەپێدان بە باشی زیاد كرد و جارێكی تریش لە كاتی شەڕی سارددا زیادی كرد. هاوكات حكوومەت بەخشینی زیاد كرد بۆ هەوڵی ئەكادیمی هەمەجۆر، وەك تاقیكردنەوەی فیزیایی بنەڕەتی، پەرەپێدانی كەرەستەكان بۆ توانای فڕینی هایپەرسۆنیك و داهێنانی ئەلگۆریتمەكانی زیری دەستكرد.

ئەم بودجەیە زۆرجار تاكە پشتگیریی جێگیر بوو بۆ پڕۆژە درێژخایەنە مەترسیدارەكان، جیاواز لە كەرتی تایبەت كە دووپاتی لەسەر قازانجی كورتخایەن دەكردەوە. ئێستە ئیدارەی سەرۆك ترەمپ هەوڵ دەدات پێوەندیی نێوان ئەكادیمیا و حكوومەت بپچڕێنێت لە ڕێگەی ڕاگرتنی ملیاران دۆلار لە بەخشینی فیدراڵی بۆ دامەزراوەكانی لێكۆڵینەوە. ئەم كارە لەوانەیە دەستكەوتی سیاسی دروست بكات لەناو ئەوانەی ڕاهاتوون بە تێگەیشتن لە ئەكادیمیا، وەك "قەڵای عاج"ێكی چەپڕەو كە لە ئەمەریكییە ئاساییەكان و كەرتی تایبەت جیا كراونەتەوە، بەڵام ئەمە نیشانەی هەڵەتێگەیشتنێكی مەترسیدارە لەوەی چۆن ئەمەریكا لە سەرەتادا بووە خاوەنی گەورەترین هێزی سەربازی و بازرگانی پلە یەك. 

زانكۆكانی لێكۆڵینەوە لە مێژە بنەمای هێزی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەن، لە ڕێگەی لێكۆڵینەوەی بەرگری، بەردەوامن لە ڕاهێنانی ڕێڕەوی بەهرەیەك كە حكوومەت و پیشەسازیش بەهێز دەكات. بەڵام بەشێوەیەكی كردەیی بڕینی پشتگیرییەكانیان، وەك هێرشێكی دۆستانەیە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی ئەمەریكا.

 پێكەوەبوون باشترە

هاوبەشیی بەرگری كە لە نێوان زانكۆكان و حكوومەتی فیدراڵ لە كاتی شەڕی جیهانی دووەمەوە پەرەی سەند، خاڵێكی وەرچەرخان بوو لە پێوەندیی نێوان زانست و دەوڵەتدا لە ئەمەریكا. پێش شەڕ، زۆربەی لێكۆڵینەوە زانستییەكانی ئەمەریكا، لەلایەن دامەزراوەكانی پشتیوانی زانكۆ و بەخشینی تایبەتەوە بودجەیان دابین دەكرا. لە ساڵی 1945 ( ڤانیڤار بووش) دامەزرێنەری ڕەیزیۆن كە بوو بە جێگری سەرۆكی ئینستیوتی تەكنۆلۆجیای ماساچوسێتس، پاشان بەڕێوەبەری نووسینگەی لێكۆڵینەوە و پەرەپێدانی زانستی حكوومەت، پشتگیریی لێكۆڵینەوە و پەرەپێدانی سەربازیی كاتی شەڕی كرد و ڕاپۆرتێكی ئامادە كرد بە ناوی "زانست، سنووری بێ كۆتایی"، بودجەی فیدراڵی بۆ لێكۆڵینەوە پێشتر گەشەی كردبوو لە 69 ملیۆن دۆلارەوە لە ساڵی 1940 و 720 ملیۆن دۆلار لە 1944. 

بووش كە سەرپەرشتیی بەشێكی زۆری جووڵە زانستییەكانی كاتی شەڕی ئەمەریكای كردبوو، بەڵگەی هێنایەوە كە ئەمەریكا نابێت واز لە زیادكردنی بودجەی زانكۆكان بهێنێت. لە ڕاپۆرتەكەیدا دووپاتی لەسەر گرنگی لێكۆڵینەوەی زانستی بۆ خۆشگوزەرانی و ئاسایشی ئەمەریكا كردەوە، لەبەرئەوەی شەڕی مۆدێرن پێویستی بە "بەكارهێنانی پێشكەوتووترین تەكنیكی زانستی" هەیە. ئەو نووسیویەتی، "كۆلێژەكان، زانكۆكان و پەیمانگەكانی لێكۆڵینەوە"، دەبێت "داخوازیە خێرا زیادبووەكانی پیشەسازی و حكوومەت بۆ زانیاری زانستی نوێ جێبەجێ بكەن و بەم شێوەیە لێكۆڵینەوە بنەڕەتییەكانیان دەبێت بەهێز بكرێت، بە بەكارهێنانی بودجەی گشتی".

ئەم ڕاپۆرتە بوو بە پلانێك بۆ پاراستن و فراوانكردنی پشتگیریی فیدراڵی، بۆ لێكۆڵینەوەی زانكۆ لە كاتی ئاشتیدا. دامەزراوەكان وەك ئینستیوتی تەكنۆلۆجیای ماساچوسێتس، ئینستیتیوتی تەكنۆلۆجیای كالیفۆرنیا و زانكۆی ستانفۆرد، بە خێرایی بەخشینی فیدراڵی نوێیان دەستەبەر كرد و خۆیان گۆڕی بۆ ناوەندی داهێنانی زانستی، زۆریان پێوەندیی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ توانای بەرگری هەبوو  MIT. بۆ نموونە، تاقیگەی لێكۆڵینەوەی ئەلیكترۆنیی دروست كرد كە بە پشتگیری 1.5 ملیۆن دۆلاری ساڵانە لە وەزارەتی بەرگرییەوە هەبوو، بۆ لێكۆڵینەوەكان لە كاتی شەڕدا، لە فیزیای مایكرۆوەیڤ ئەتۆمی تا كۆتایی ساڵانی چلەكان، بەوە بەخشینەكان لە وەزارەتی بەرگری و كۆمیسیۆنی وزەی ئەتۆمی 80%ی بودجەی لێكۆڵینەوەی MIT  پێكدەهێنا. 

ئەم مۆدێلە كە تێیدا زانكۆ بودجەی فیدراڵی وەردەگرت بۆ لێكۆڵینەوەی ئاراستەكراوی بەرگری، بە خێرایی بڵاو بووەوە، تا ساڵی 1949 ئەم بەخشینانە 96%ی هەموو بودجەی گشتیی بۆ لێكۆڵینەوەی زانكۆ لە زانستە فیزیكییەكاندا، پێكدەهێنا.

توێژینەوەی زانكۆی پارەداركراوەكان بووە بڕبڕەی پێشەنگیی ئەمەریكا لە جیهاندا

تاقیكردنەوەی پارەداركردنی فیدراڵی بۆ توێژینەوەی زانكۆ، ئەوەندە سەركەوتوو بوو، بووە تایبەتمەندییەكی هەمیشەیی ستراتیجی حكوومەتی ئەمەریكا. دوای ئەوەی یەكێتیی سۆڤیەت مانگی دەستكردی سپوتنیكی ناردە ئاسمان لە 1957، ئەمەریكا وەڵامی بە دروستكردنی ئاژانسی پڕۆژەكانی توێژینەوەی پێشكەوتوو (Advanced Research Projects Agency) بۆ پارەداركردنی توێژینەوەی زانستی مەترسیدار و پڕ دەستكەوت، دایەوە- زۆربەیان لە زانكۆكان ئەنجام دران.

یەكێك لە پڕۆژە سەرەتاییەكانی ARPA، هاوكارییەك لەگەڵ ستانفۆرد و UCLA، بووە هۆی گەشەپێدانی ARPANET، واتە پێشینەی ڕاستەوخۆی ئینتەرنێتی ئەمڕۆ. ئەوەی بە وەبەرهێنانێكی حكوومی لە تەكنەلۆجیای پێوەندی پارێزراو دەستی پێ كرد، شێوازی گۆڕینەوەی زانیاری هەموو دنیای گۆڕی.

زانكۆكان لە بەشی خۆیانەوە، دۆلاری باجدەرانی ئەمەریكییان گۆڕی بۆ داهێنانەكان كە وایانكرد وڵات گەشە بكات. لە ستانفۆرد ئەمە زۆر ڕوونە كە گرێبەستەكانی بەرگریی فیدراڵی و پارەداركردنی توێژینەوە، پشتگیریی كولتوورێكی داهێنانیان كرد كە یارمەتیی دروستكردنی دۆڵی سیلیكۆنی دا. 

كارمەندانی وەك فریدریك تێرمان كە بە توندی بەشەكانی ئامار و ئەندازیاری زانكۆی فراوان كرد، بۆ بردنەوەی زیاتری بەخشینەكانی وەزارەتی بەرگری، هانی خوێندكارانی دا توێژینەوەكانیان بازرگانیی بكەن، ڕێگەی دا بە دامەزراندنی كۆمپانیاكانی وەك "هیولیت- پاكارد و فەیرچایلد سیمیكۆندەكتەر" كە بوون بە بەردی بناغەی شۆڕشی كۆمپیوتەر.

لە كاتێكدا زۆر وڵاتی تر، وەك فڕەنسا و شانشینی یەكگرتوو، بەردەوام بوون لە ئاراستەكردنی پارەداركردنی حكوومی بۆ توێژینەوەی زانستی بەرەو تاقیگەكانی حكوومەت، ئەمەریكا سیستمێكی توێژینەوەی نامەركەزیی دروست كرد كە لە زانكۆكانیدا جێگیر كرابوو. ئەم سیستمە نامەركەزییە نەك تەنیا پێشكەوتنی تەكنەلۆجی خێرا كرد، بەڵكو یارمەتیشی دا داهێنانەكانی پێوەست بە بەرگریی بڕژێننە ناو بازرگانیی تایبەتەوە، ئەوەیش پەراوێزێكی ڕوونی بە پیشەسازیی ئەمەریكا دا كە بۆ یەكێتی سۆڤیەت زەحمەت بوو هاوتاكردنی. 

سەرەڕای وەبەرهێنانە فراوانەكان لە پەروەردەی تەكنیكیدا، لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا ئەم سیستمەی توێژینەوەی زانكۆی پارەداركراو لەلایەن دەوڵەتەوە، بووە بڕبڕەی پشتی پێشەنگی ئەمەریكا لە جیهاندا.

پێوەندیی درێژخایەن

هەمان هاوپەیمانێتیی زانست و دەوڵەت كە پێشكەوتنەكانی سەردەمی جەنگی سارد پاڵی پێوە نا، بەردەوام بوو لە پاڵنانی داهێنان دوای جەنگی سارد بۆ پابەندكردنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا، بەڵام لە سەرەتای نەوەتەكانەوە، مەرجەكان زۆر ئاڵۆزتر بوون. تەكنەلۆجیا خێرا پێشكەوتووەكان وەك زیرەكی دەستكرد، هایپەرسۆنیك، سیستمەكانی فەزا، كۆمپیوتەری كوانتەم ئاڵنگاری ئاسایشی نەتەوەیی نوێ، دروست دەكەن. هەرچەندە كۆمپانیا تایبەتەكان وەك OpenAI  و گووگڵ مۆدێلی هۆشی دەستكردی نوێ دەناسێنن، ئەو تەكنەلۆجیا سەرەكییانە كە ئەم سیستمانە بەهێز دەكەن، لەلایەن توێژەرانەوە گەشەیان پێ دراوە كە لە تاقیگەكانی زانكۆدا ڕاهێنراون و بە دەیان ساڵ توێژینەوەی پارەداركراوی گشتیی سپۆنسەر كراون. 

بە ڕاستی توێژینەوەی ئەكادیمی بە دەگمەن لە تاقیگەكانی زانكۆ سنووردار دەمێنێتەوە. ڕێڕەوی زانین و شارەزایی لە ئەكادیمیاوە بۆ پیشەسازی ئەوەیە كە بینینی زانستی ناڕوون دەگۆڕێت بۆ تەكنەلۆجیای جێبەجێكراو بە بەهای ستراتیجی و ئابووری. زۆر زانكۆ نووسینگەی بەناو گواستنەوەی تەكنەلۆجییان هەیە كە كار دەكەن بۆ تۆماركردنی داهێنانەكان، مۆڵەتدانی تەكنەلۆجیای نوێ و پشتگیریكردنی كۆمپانیا نوێیەكان. لە ڕێگەی ئەم دەستپێشخەرییانەوە، دۆزینەوەكانی زانكۆكان كۆچ دەكەن بۆ ناو كەرتی بازرگانی و ژینگەی كۆمپانیا نوێیەكان كە زاڵبوونی ئەمەریكا لە تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو دەپارێزن. ئۆتۆمبێلە بێ شۆفێرەكانی ئەمڕۆ، بۆ نموونە، پشت دەبەستن بە سیستمی دیاریكردن و پێوانەكردن بە ڕووناكی (LIDAR) كە سەرچاوەی لە توێژینەوەی شوێنكەوتنی مووشەك گرتووە و پارەی لەلایەن فیدراڵەوە دابین كراوە لە MIT.

ئەم كۆچكردنەی بیرۆكەكان لەگەڵ كۆچكردنی خەڵكدا یاوەرە. بەرنامەكانی خوێندنی باڵای ئەمەریكی لە ئەندازیاری، فیزیای كرداری و زانستی كۆمپیوتەر لە ناو ڕێزدارترینەكانن لە دنیادا، كە باشترین بەهرەكان ڕادەكێشن و وەك موەلیدەی داهێنان خزمەت دەكەن. ئەم بەرنامانە وەك هێلانە بۆ هێزی كارن كە دواتر كەرتی بەرگری، پیشەسازی تەكنەلۆجیا و ئاژانسەكانی توێژینەوەی حكوومی بەهێز دەكەن. بۆ نموونە، جێنسن هوانگ هاتە ئەمەریكا بۆ خوێندنی ئەندازیاری كارەبا لە زانكۆی ئۆریگۆن ستەیت و ماستەری لە ئەندازیاری لە ستانفۆرد بەدەست هێنا. ساڵێك دوای دەرچوونی لە ستانفۆرد، كۆمپانیای نیمچەگەیەنەری نیڤیدیای دامەزراند كە رێگەی بۆ شۆڕشی هۆشی دەستكرد كردووە.

خوێندكارانی ڕاهێنراو لە تاقیگە پارەداركراوەكانی فیدراڵ، زۆرجار بەشێوەیەكی ئاسان لە نێوان ئەكادیمیا، تاقیگە نەتەوەییەكان و پیشەسازی تایبەت دەجووڵێن. ژیاننامەكەی ئیلۆن ماسك  كە ئاشلی ڤانس ئامادەی كردووە، ئەوە دەخاتە ڕوو: "ماسك بە كەسی خۆی پێوەندیی دەكرد بە بەشەكانی بۆشایی ئاسمانی كۆلێژە پێشەنگەكان و پرسیاری دەكرد لەبارەی ئەو خوێندكارانەی بە باشترین نمرە تاقیكردنەوەكانیان تەواو كردووە." دزینی خوێندكار لە بەشە پێشەنگەكانی بۆشایی ئاسمان، ڕێگەی دا بە سپەیس ئێكس كە لە كۆمپانیایەكی نوێی مەترسیدارەوە ببێتە باشترین دابینكەری مووشەك هاویشتن لە دنیا، لە كاتێكدا كە پشتبەستنی ئەمەریكا بە سیستمی هاویشتنی ڕووسی، مەترسیی رژدی ئاسایشی نەتەوەیی دروست كرد.

بەڵام ئەو پەراوێزەی كە لە سیستمی پارەداركردنی توێژینەوەی نامەركەزی ئەمەریكا دەستەبەر كراوە، چیتر دڵنیا نییە. ڕكابەرەكان سیستمی ئەمەریكییان بە وردی خوێندووەتەوە و بە توندی هەنگاو دەنێن بۆ لاساییكردنەوەی. چین بەتایبەتی، بە خێرایی هەوڵ دەدات كەلێنەكە پڕ بكاتەوە بە ڕژاندنی پارەی  وەبەرهێنانی دەوڵەت بۆ ناو زانكۆكانی. سوپای ئازادیخوازی گەل ئێستە هاوكاریی دەكات لەگەڵ پەیمانگە تەكنیكییە پێشەنگەكانی چین بۆ خێراكردنی گەشەپێدانی تەكنەلۆجیای بەكارهێنانی دووانە، بەتایبەتی لە هۆشی دەستكرد، سیستمەكانی فەزا و شەڕی سایبەر، بەڵام یەك پەراوێز هەیە كە چین بە ئاسانی ناتوانێت لاسایی ئەمەریكا بكاتەوە لە كرانەوەی زانكۆكانی ئەمەریكا. دەوڵەتە دیكتاتۆرەكان دەتوانن تاقیگەكان لێوانلێو بكەن لە پارە، بەڵام ناتوانن ئازادی ئەكادیمی و دینامیكی ئابووری دروست بكەن كە سیستمی زانكۆی ئەمەریكا دەكەنە موگناتیسێك بۆ بەهرەی جیهانی.

ناسنامەی هەڵە

هەنگاوە دواییەكانی ئیدارەی ترەمپ، تاقیگەكانی زانكۆ لە پارەكانیان ڕووت دەكەنەوە بە ڕاگرتنی بەخشینی توێژینەوەی وەزارەتی بەرگری، بۆ ئەو دامەزراوانەی كە پێیان وایە لە ڕووی ئایدیۆلۆجییەوە پابەند نین، بەشێوەیەكی كاریگەر كەناڵی ئەو توێژینەوانە دەكەنە ئامانج كە داهێنانی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا بەردەوام دەكەن. لاوازكردنی هاوبەشی توێژینەوەی زانكۆ- بەرگری هەڵەیەكی ستراتیجییە بە ئەنجامی مەترسیدارەوە. زانكۆكان ئەو كەناڵانەن كە لە ڕێگەیانەوە دۆزینەوە زانستییەكان دەبنە كاركردی دنیای ڕاستەقینە و گەنجی بەتوانا دەبنە كارئافرێنی دنیا- گۆڕ و بەرگریكارانی داهێنەری ئاسایشی نەتەوەیی. ئیدارەی ترەمپ لەوانەیە بڵێت كە ئامادەیە بەردەوام بێت لە پارەدان ئەگەر زانكۆكان لەگەڵ داواكارییە ئایدیۆلۆجییەكانیدا ڕێك بكەون، بەڵام دەستبەرداربوونی سەربەخۆیی لە بەرانبەر پارەداركردنی زانستی ئەو توندوتۆڵی و كرانەوەیە لاواز دەكات كە بۆ دەیان ساڵ هێزی بێ ڕكابەری بە سیستمی زانكۆی ئەمەریكا داوە.

ئەگەر حكوومەت ڕێگە بدات بە هۆی ناڕەحەتی ئایدیۆلۆجییەوە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ زانكۆكانی توێژینەوە پچڕێنێت، مەیدانەكەی لە داهێنان و كێبەركێدا دەكاتە قوربانی. بڕینی پارەداركردنی وەزارەتی بەرگری بۆ زانكۆكان، داهێنانی بەرگری ناوەستێنێت، بەڵام یارمەتیی دەدات لەوەی كە بۆ شوێنێكی تر بڕوات. هەندێك بەهرە بەرەو كۆمپانیا تایبەتەكان دەڕۆن، چاویان لە دروستكردنی قازانجی كورتمەودایە و زۆرجار چاوپۆشی لەسەر پڕۆژەكان دەكات كە لەگەڵ پێشینەكانی ئاسایشی نەتەوەیی درێژخایەن یەك دەگرنەوە یان نا. بەهرە و سەرچاوەكانی تر لەوانەیە بۆ دامەزراوە بیانییەكان بڕۆن كە بە پەرۆشن بۆ سوودوەرگرتن لە كشانەوەی ئەمەریكا. ڕێگەدان بەم گواستنەوانە لەبەر تووڕەیی سیاسی هەرگیز پرەنسیپدار نییە، بەڵكو خۆتێكشكاندنە.

سارا كرێپس

سارا كرێپس پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری پەیمانگەی سیاسەتی تەكنۆلۆجیا لە زانكۆی كۆرنێل، لە ساڵی 1999 تا 2007، لە هێزی ئاسمانی ئەمەریكا خزمەتی كردووە، یارمەتیی پەرەپێدانی سیستمەكانی چاودێری و هەواڵگری پێشكەوتووی ئاسمانی داوە.

سەرچاوە: فۆرن ئەفێرز

وشە