سه‌رۆك كۆماری ئه‌مه‌ریكا دۆناڵد تره‌مپ سه‌ردانی سێ هاوبه‌شی سه‌ره‌كیی ئه‌مه‌ریكا له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست قه‌ته‌ر، عه‌ره‌بستانی سعوودیه و ئیمارات ده‌ست پێ كرد. هێشتا ڕوون نییه كه ئه‌و ده‌یه‌وێت چی به‌ده‌ست بهێنێت. له‌وانه‌یه به‌دوای مسۆگه‌ركردنی ڕێككه‌وتنی چه‌ك و وه‌به‌رهێنان بێت له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان. له‌وانه‌یه هیوادار بێت كه له ڕێگه‌ی وه‌به‌رهێنانی كه‌نداوه‌وه له موڵكه‌كانی تره‌مپ، سندووقه‌كانی وه‌به‌رهێنان و دراوی ئه‌لیكترۆنی، به‌شێوه‌یه‌كی شه‌خسی ده‌وڵه‌مه‌ند بێت. به‌ڵام زۆر هیوادارن و هه‌ندێكی تریش نیگه‌رانن كه ئه‌و خواستی گه‌وره‌تری هه‌یه. به‌تایبه‌تی وادیاره سه‌ردانه‌كه‌ی زیاتر پێوه‌ندی به ئێرانه‌وه هه‌یه، ئه‌و وڵاته‌ی كه حكوومه‌ته‌كه‌ی دانوستانی له‌گه‌ڵ ده‌كات له‌باره‌ی به‌رنامه ئه‌تۆمییه‌كه‌ی. به‌ڵام به‌هۆی سروشتیی ناجێگیری كارگێڕی تره‌مپ و ناكۆكی ناوخۆیی له نێوان ڕاوێژكاره سه‌ره‌كییه‌كانیدا، سه‌ردانه‌كه‌ی به هه‌مانشێوه ده‌كرێت زه‌وینه بۆ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ئێران ئاماده بكات یان بۆ واژووكردنی ڕێككه‌وتنی ئه‌تۆمی.
سه‌ركرده‌كان له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كانی كه‌نداو هیوادار بوون كه تره‌مپ هه‌ڵبژێردرێته‌وه. ئه‌وان له یه‌كه‌م خولی تره‌مپدا باش بوون و خۆشه‌ویستییه‌كی كه‌میان هه‌بوو بۆ سه‌رۆك كۆماری ئه‌مه‌ریكا جۆ بایدن. (هه‌مان شت ڕاست بوو بۆ زۆربه‌ی خه‌ڵكی ئاسایی له وڵاته‌كانیان، كه بایدنیان به به‌رپرسیار ده‌زانی له ڕێگه‌دان به وێرانكردنی غه‌زه له‌لایه‌ن ئیسرائیله‌وه.) محه‌مه‌د بن سه‌لمان میری سعوودیه، هه‌رگیز لێخۆش نه‌بوو له بایدن بۆ ناوبردنی عه‌ره‌بستانی سعوودیه وه‌ك به‌هۆی تیرۆركردنی ڕۆژنامه‌نووس جه‌مال خاشقچی. له ساڵانی بایدندا پێوه‌ندیی نزیكی له‌گه‌ڵ تره‌مپ و هاوڕێكانی پاراست، بایدنی به چاوه‌ڕوانی ئه‌وه هێشته‌وه كه عه‌ره‌بستانی سعوودیه له‌وانه‌یه پێوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكاته‌وه، كه پێش حه‌وتی ئۆكتۆبه‌ری ٢٠٢٣، تاكه ئامانجی سه‌ره‌كی كارگێڕییه‌ك بوو كه جگه له‌وه خۆی له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست دوور ڕاگرتبوو.
به‌ڵام ١٠٠ ڕۆژ دوای ده‌ستپێكی كارگێڕی دووه‌می تره‌مپ، ئه‌و سه‌ركردانه سه‌رسام و نیگه‌رانن. سیاسه‌ته‌كانی تره‌مپ له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌چاو سیاسه‌ته‌كانی بایدن هاوشێوه‌ن، كه سه‌رسوڕهێنه‌ره به له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی كه كارگێڕییه نوێیه‌كه، چه‌ند به توندی هه‌وڵی داوه حكوومه‌تی فیدراڵی بگۆڕێت و هاوپه‌یمانییه سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌مه‌ریكا بگۆڕێت. بۆ نموونه، سیاسه‌ته‌كانی تره‌مپ له به‌رانبه‌ر غه‌زه و یه‌مه‌ن، بریتین له وه‌شاندنی هێرشی توندتر و كه‌متر سنوورداركراو له‌و سیاسه‌تانه‌ی كه بایدن پێڕه‌وی ده‌كردن.
به‌ڵام ڕه‌نگه ئه‌وه زۆر سه‌رسوڕهێنه‌ر نه‌بێت. دوای ئه‌وه‌ی كه بایدن له ساڵی ٢٠٢١ جێگه‌ی تره‌مپی گرته‌وه، به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر هه‌موو سیاسه‌ته‌كانی تره‌مپ له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، دووپاتی له‌سه‌ر درێژكردنه‌وه‌ی ڕێككه‌وتنه‌كانی ئیبراهیم (كۆمه‌ڵێك ڕێككه‌وتنی ئاساییكردنه‌وه له نێوان ئیسرائیل و چه‌ندان وڵاتی عه‌ره‌بی) كرده‌وه، له‌گه‌ڵ نه‌گه‌ڕانه‌وه بۆ ڕێككه‌وتنی ئه‌تۆمی ئێران كه تره‌مپ لێی كشابووه‌وه، خۆی له پێشخستنی ئاشتی ئیسرائیلی- فه‌له‌ستینی به‌دوور گرت و پێشینه‌ی به مافه‌كانی مرۆڤ نه‌دا.
ئه‌وه‌ی كه ئه‌م دوو سه‌رۆكه له یه‌كتر جیا ده‌كاته‌وه، شێواز و پێشبینیكردنیانه. بایدن و تیمه‌كه‌ی متمانه‌پێكراو و ناسراو بوون، له كاتێكدا سه‌ركرده‌كانی ناوچه‌كه ده‌زانن كه تره‌مپ ده‌توانێت بێ ئاگاداركردنه‌وه‌ی پێشوه‌خته بیروڕای خۆی بگۆڕێت. ئه‌وان نیگه‌رانن كه تاریفه‌كانی تره‌مپ ده‌توانن داكشانێكی جیهانی دروست بكه‌ن و زیان به فرۆشتنی نه‌وت و كه‌شتیوانی بگه‌یه‌نێت كه له ده‌ریای سوور و كه‌ناڵی سوێسه‌وه تێده‌په‌ڕن. ئه‌وان ده‌ترسن كه كۆتاهێنانی تره‌مپ به یارمه‌تی ده‌ره‌كی، بتوانێت وه‌رگره‌كانی ناجێگیر بكات، وه‌ك ئوردن. ده‌ربڕینه سه‌یروسه‌مه‌ره‌كانی له‌باره‌ی غه‌زه نائارامی كردوون. له سه‌رووی هه‌موویانه‌وه نازانن ئایا ئه‌و ڕێگه بۆ دیپلۆماسی ڕاسته‌قینه له‌گه‌ڵ ئێران خۆش ده‌كات یان ته‌نیا خانه‌كان پڕ ده‌كاته‌وه له‌سه‌ر ڕێگه‌ی شه‌ڕ.
له‌سه‌ر به‌رنامه‌ی كار بڕیاری سه‌ردانی هه‌رسێ هێزی سه‌ره‌كی عه‌ره‌بی كه‌نداو و نه‌ك ته‌نیا عه‌ره‌بستانی سعوودیه، وادیاره بۆ ڕێگرتنه له دابه‌شبوون. له ساڵی ٢٠١٧، تره‌مپ سه‌ردانی عه‌ره‌بستانی سعوودیه‌ی كرد و دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی، په‌یامێكی له تویته‌ر بڵاو كرده‌وه بۆ پشتگیریكردنی گۆشه‌گیركردنی قه‌ته‌ر و چرای سه‌وزی دا به عه‌ره‌بستانی سعوودیه، له‌گه‌ڵ به‌حرێن، میسر و ئیمارات، بۆ ده‌ستپێكردنی گه‌مارۆدانی قه‌ته‌ر وه‌ك سزادان بۆ پشتگیریكردنی له گرووپه ئیسلامییه‌كان. ئه‌م گه‌مارۆیه ئه‌نجوومه‌نی هاریكاری كه‌نداوی دابه‌ش كرد و شه‌ڕی نوێنه‌رایه‌تی و كێبه‌ركێی سیاسی له سه‌رانسه‌ری ناوچه‌كه په‌ره پێدا. هه‌روه‌ها ده‌ستێوه‌ردانی كرد له هه‌وڵه‌كانی كارگێڕی تره‌مپ بۆ دروستكردنی زۆرترین فشار له‌سه‌ر ئێران له ڕێگه‌ی سزای زۆر تونده‌وه، چونكه قه‌ته‌ری ناچار كرد زیاتر پشت به ئێران ببه‌ستێت بۆ بازرگانی و گه‌یشتن به دنیا. گه‌مارۆی قه‌ته‌ر هه‌ر كه بایدن ده‌ستبه‌كار بوو كۆتایی هات، چونكه سه‌ركرده‌كانی ناوچه‌كه هه‌وڵیان ده‌دا خۆیان له‌گه‌ڵ پێشینه‌كانی سه‌رۆكی نوێ بگونجێنن، ئه‌مجاره به قازانجی هه‌موو ناوچه‌كه.
به‌رنامه‌ی پێش سه‌ردانه‌كه‌ی تره‌مپ كه یه‌كه‌م گه‌شتی ده‌ره‌وه‌ی خولی دووه‌میه‌تی، زۆرتر دووپاتی له‌سه‌ر ئابووری كردووه‌ته‌وه. تره‌مپ هیواداره ڕێككه‌وتنێكی چه‌ك به به‌های ١٠٠ ملیار دۆلار له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستانی سعوودیه واژوو بكات و هانی وه‌به‌رهێنانی كه‌نداو بدات له ئابووری ئه‌مه‌ریكا. سعوودییه‌كان لانیكه‌م به په‌رۆشن كه وه‌ك هاوبه‌شی ئابووری ببینرێن، دوای هه‌ڵبژاردنی تره‌مپ، میری سعوودیه وه‌به‌رهێنانی سعوودی به بڕی ٦٠٠ ملیار دۆلاری له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان پێشنیار كرد. ڕاستییه‌كه‌ی هه‌ر پابه‌ندبوونێكی سعوودی زۆرتر بۆ پێشاندان ده‌بێت، چونكه شانشینه‌كه خه‌بات ده‌كات له‌گه‌ڵ نرخی نزمی نه‌وت و داواكارییه ئابوورییه ناوخۆییه‌كان، كه‌مجار وه‌فای به‌و به‌ڵێنانه ده‌بێت. تره‌مپ له‌وانه‌یه به‌رژه‌وه‌ندییه كه‌سییه‌كانی خۆیشی له بیر بێت. به‌گوێره‌ی نیویۆرك تایمز، كاروباره خێزانییه‌كانی تره‌مپ ملیۆنان دۆلاریان له ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی پێوه‌ست به حكوومه‌ته‌كانی سعوودیه، قه‌ته‌ر و ئیمارات به‌ده‌ست هێناوه.
تره‌مپ له‌وانه‌یه ئه‌م گه‌شته بۆ ئه‌وه‌ش به‌كار بهێنێت كه هه‌وڵ بدات وڵاتانی كه‌نداو ڕازی بكات نرخی نه‌وت به نزمی بهێڵنه‌وه. له ساڵانی بایدندا عه‌ره‌بستانی سعوودیه خۆی به به‌كارهێنانی سیاسه‌ته‌كانی نه‌وت بۆ یارمه‌تیدانی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان نه‌ده‌دا. به‌ڵكو ڕیاز له‌گه‌ڵ باقی ئۆپێك پڵه‌س، كۆشكی سپی تووڕه كرد به كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مهێنان كه نرخی به‌نزینی به به‌رزی هێشته‌وه، به زیانی سیاسیی بایدن و داهاتی نه‌وتی ڕووسیای زیاد كرد، له كاتێكدا ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان به‌هۆی داگیركردنی ئۆكرانیاوه سزای ده‌خسته سه‌ر مۆسكۆ. به‌ڵام نرخی نزمی نه‌وت بۆ ڕیاز مه‌ترسیداره كه پێویستی به نرخێكی به‌رز هه‌یه بۆ پاراستنی بودجه و پلانی گه‌شه‌پێدانه گه‌وره‌كانی.
وڵاتانی كه‌نداو وه‌ك گرووپێكی دژه شه‌ڕ دێنه پێشه‌وه
سه‌ردانه‌كه‌ی تره‌مپ باسی سیاسه‌تی ناوچه‌ییش ده‌گرێته‌وه، هه‌رچه‌نده ئامانجه‌كانی له‌وباره‌یه‌وه زۆر ڕوون نین. حكوومه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان دڵنیا نین ئاخۆ ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان داوایان لێ ده‌كات خۆیان بۆ شه‌ڕ یان ئاشتی له‌گه‌ڵ ئێران ئاماده بكه‌ن. ئه‌م نادڵنیاییه نائاساییه. به‌شێك له كێشه‌كه ئه‌وه‌یه ئیداره‌كه كه كه‌م كارمه‌نده و ناكارایه، به ده‌نگی جیاواز قسه‌یان كردووه. ئه‌وه‌ی كه تره‌مپ مایكڵ واڵتزی له پۆستی ڕاوێژكاری ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی لابرد، ڕێك له شه‌وی پێش سه‌ردانه‌كه، نموونه‌یه‌كه بۆ ئه‌مه. واڵتز هاوئاهه‌نگی ته‌واوی له‌گه‌ڵ بنیامین نه‌تانیاهو سه‌رۆك وه‌زیرانی ئیسرائیل كردبوو له‌باره‌ی پلانه‌كانی كاری سه‌ربازی دژی ئێران و پاڵپشتی ڕێگه‌یه‌كی سه‌ربازی توندی دژی حوسییه‌كان له یه‌مه‌ن كردبوو.
سه‌ركرده‌كانی كه‌نداو به‌جێهێڵراون تا بیر له‌وه بكه‌نه‌وه ئاخۆ لادانی واڵتز، نیشانه‌ی گۆڕانێكه له سیاسه‌تی ئه‌مه‌ریكا یان ته‌نیا نیشانه‌ی ئاژاوه‌ی ناو ئیداره‌كه‌یه.
گرنگترین بابه‌ت بێگومان ئێرانه. كاتێك تره‌مپ له ساڵی ٢٠١٧دا سه‌ردانی سعوودیه‌ی كرد، سه‌ركرده‌كانی سعوودیه و ئیمارات په‌رۆش بوون دیپلۆماسیی سه‌رده‌می ئۆباما وه‌لا بنێن و ڕێگه‌یه‌كی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی زیاتر له‌گه‌ڵ كۆماری ئیسلامی بگرنه‌به‌ر، به‌ڵام هه‌ڵوێسته‌كانیان له‌و كاته‌وه گۆڕاوه. له ساڵی ٢٠١٩دا نوێنه‌رانی ئێران هێرشیان كرده سه‌ر پاڵاوگه‌یه‌كی نه‌وتی سعوودیه كه به‌شێوه‌یه‌كی كاتی پێدانی نه‌وتی جیهانی به ڕێژه‌ی 6% كه‌م كرده‌وه. به‌وه‌ی كه ئیداره‌ی تره‌مپ بڕیاری دا به هێزی سه‌ربازیی ئه‌مه‌ریكا وه‌ڵام نه‌داته‌وه، سه‌ركرده‌كانی كه‌نداوی شۆك كرد كه ستراتیجی ئاسایشیان بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ پشتی به گره‌نتییه‌كانی ئه‌مه‌ریكا به‌ستبوو. ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان هه‌روه‌ها سه‌ركرده‌كانی كه‌نداوی به وه‌ڵامێكی سنووردار بۆ هێرشێك له‌لایه‌ن حووسییه‌كان، میلیشیایه‌كی پشتگیریكراو له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه، له‌سه‌ر ئه‌بوزه‌بی له ساڵی ٢٠٢٢دا نائومێد كرد. ئه‌م ڕووداوانه وڵاتانی كه‌نداویان بیر خسته‌وه كه ئه‌وان یه‌كه‌م ئامانجی ئێران ده‌بن له شه‌ڕێكی ناوچه‌ییدا و تا ئاستێكی زۆر به ته‌نیا ده‌بن. له كاتێكدا ئیسرائیل په‌رۆشه بۆ ئه‌وه‌ی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان هێرش بكاته سه‌ر ئێران، وڵاتانی كه‌نداو وه‌ك گرووپێكی دژه شه‌ڕ دێنه پێشه‌وه.
بۆ چه‌ند ساڵی ڕابردوو، ڕیاز له ڕێگه‌ی چینه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی بێده‌نگ ئاشتبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئێران كردووه، دیپلۆماسیی ده‌ست پێ كردووه‌ته‌وه و هه‌وڵی داوه ڕێگریی له هه‌ڵكشانی ناوچه‌یی بكات. سه‌ركرده‌كانی كه‌نداو به شكسته‌كانی ئێران له ده‌ستی ئیسرائیل دڵخۆشن، به‌تایبه‌تی وێرانكردنی حزبوڵا، به‌ڵام ئه‌وان كه‌متر له ئیسرائیل پێیان وایه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان به بردنی شه‌ڕ بۆ تاران دابین ده‌كرێت. ئه‌گه‌ر تره‌مپ بكه‌وێته شه‌ڕه‌وه له‌گه‌ڵ ئێران، وڵاتانی كه‌نداو ده‌یانه‌وێ قه‌ره‌بوو بكرێنه‌وه بۆ هاوكاریكردن، ئه‌گه‌ری زۆره داوای دڵنیاییه‌كی ستراتیجیی رژد بكه‌ن وه‌ك په‌یماننامه‌یه‌كی فه‌رمی به‌رگری، وه‌ك ئه‌وی له‌لایه‌ن ئیداره‌ی بایدنه‌وه بۆ سعوودییه‌كان پێشنیار كرا.
تره‌مپ، سه‌ره‌ڕای هه‌موو گوتارێكی شه‌ڕانی و هه‌ڵكشانه سه‌ربازییه‌كانی، هه‌میشه به قووڵی گومانی له تێوه‌گلانی شه‌ڕێكی گه‌وره‌ی تری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست هه‌بووه. ئه‌و زۆربه‌ی هه‌ڵۆكانی له ئیداره‌ی یه‌كه‌می لا بردووه و ده‌سه‌ڵاتی داوه به نێردراوێك به فه‌رمانی دانوستان له‌سه‌ر ڕێككه‌وتنێكی نوێی ناوكی له‌گه‌ڵ تاران. له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌م جۆره ڕێككه‌وتنانه پێویستی به كاری وردبینانه و ئارامگرتنی زۆر هه‌یه، ئیداره‌ی تره‌مپ ئه‌گه‌ری كه‌مه بتوانێت ئه‌مه بكات. هه‌ندێك له به‌رپرسانی ئیداره‌ی تره‌مپ داوای كۆتاهێنانی ته‌واو به پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێرانیان كردووه، هه‌ڵوێستێك كه به‌شێوه‌یه‌كی ڕه‌ها دڵنیایی ده‌دات دانوستانه‌كان شكست ده‌هێنن. ئه‌گه‌ر دانوستانه‌كان سه‌رنه‌كه‌ون، ده‌كرێت ڕێگه بۆ كێشه‌یه‌ك خۆش بكات كه تره‌مپ ده‌ڵێت نایه‌وێت. به‌ڵام تره‌مپ تا ئێسته پابه‌ندی دیپلۆماسی بووه، ته‌نانه‌ت سه‌ره‌ڕای ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی ئیسرائیل. ڕێككه‌وتنێكی نوێی ئێران ڕێگه‌یه‌كی دوور و درێژ ده‌بڕێت به‌ره‌و سه‌قامگیركردنی ناوچه‌كه و كه‌مكردنه‌وه‌ی مه‌ترسیی شه‌ڕ.
بازاڕ قورسی
تره‌مپ ڕێككه‌وتنه‌كانی ئیبراهیم به یه‌كێك له گه‌وره‌ترین ده‌ستكه‌وته دیپلۆماسییه‌كانی خولی یه‌كه‌می خۆی ده‌زانێت. بێگومان ئه‌و حه‌ز ده‌كات له كاتی سه‌ردانه‌كه‌یدا ڕابگه‌یه‌نێت كه سعوودیه ده‌چێته ناو ئه‌و پرۆسه‌یه‌وه، به‌تایبه‌تی بۆ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی كه ئه‌و شتێكی به‌ده‌ست هێناوه كه بایدن نه‌یتوانیوه. ئه‌گه‌ر شه‌ڕی غه‌زه نه‌بوایه، محه‌مه‌د بن سه‌لمان له‌وانه بوو ڕازی بێت به ئاساییكردنه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئیسرائیل، وه‌ك دیارییه‌كی مانگی هه‌نگوینی بۆ تره‌مپ.
به‌ڵام قوربانییه ڕۆژانه سامناكه‌كانی هێرشی ئیسرائیل بۆ سه‌ر غه‌زه، ئاساییكردنه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌كان ده‌كاته كارێكی قورس. هه‌رچه‌نده سه‌ركرده عه‌ره‌به‌كان گرنگیی به فه‌له‌ستینیه‌كان ناده‌ن، به‌ڵام گه‌له‌كانیان گرنگییان پێ ده‌ده‌ن. حكوومه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان كه سه‌رقاڵی ئه‌گه‌ری خولێكی نوێی ڕاپه‌ڕینن، به وردی چاودێریی بارودۆخی سیاسیی گه‌له‌كانیان ده‌كه‌ن. كوشتاره‌كانی غه‌زه كاریگه‌رییه‌كی وێرانكه‌ری له‌سه‌ر تێڕوانینه‌كانی عه‌ره‌ب بۆ ئیسرائیل و ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان هه‌بووه و بێگومان نرخی داواكاریی محه‌مه‌د بن سه‌لمانی بۆ ڕێككه‌وتنێك به‌رز كردووه‌ته‌وه. ئه‌و له‌وانه‌یه پێویستی به گره‌نتییه‌كی فه‌رمی ته‌ناهیی ئه‌مه‌ریكا، فرۆشتنی چه‌ك و پێشكه‌وتن به‌ره‌و ده‌وڵه‌تێكی فه‌له‌ستینی بێت تا ڕێككه‌وتنێكی ئاساییكردنه‌وه له‌گه‌ڵ ئیسرائیل واژوو بكات، ئه‌گه‌ر ته‌نانه‌ت هێشتا ئه‌وه‌ی بوێت، به‌ڵام دڵنیاییه‌كانی ئه‌مه‌ریكا له‌وانه‌یه به‌س نه‌بێت، به له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی كه تره‌مپ گومانی خستووه‌ته سه‌ر پابه‌ندبوونی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان به هاوپه‌یمانان و هاوبه‌شه‌كانی.
سه‌ركرده عه‌ره‌به‌كان نیگه‌رانی دوا قۆناغی ئیسرائیل (تره‌مپ) بۆ غه‌زه و كه‌ناری ڕۆژئاوا. له مانگی شوباتدا تره‌مپ پێشنیاری كرد "به‌شێوه‌یه‌كی كاتی"، زیاتر له دوو ملیۆن فه‌له‌ستینی ده‌ربكرێن كه له غه‌زه ده‌ژین و له شوێنی تر نیشته‌جێ بكرێنه‌وه (له‌وانه‌یه میسر و ئوردن) تا بتوانێت ناوچه‌كه بكاته "هاوینه‌هه‌واری ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست." پلانه‌كه‌ی زۆربه‌ی سه‌ركرده عه‌ره‌به‌كانی ترساند، نه‌ك ته‌نیا له‌سه‌ر بنه‌مای مرۆیی، به‌ڵكو له‌به‌رئه‌وه‌ی هاتنی ژماره‌یه‌كی زۆری غه‌زه‌یی ناسه‌قامگیری دروست ده‌كات بۆ هه‌ر وڵاتێكی عه‌ره‌بی كه وه‌ریان ده‌گرێت. قه‌ته‌ر نیگه‌رانه له‌وه‌ی ببێته قوربانی بۆ شكستی دانوستانه‌كان له نێوان ئیسرائیل و حه‌ماس، هه‌روه‌ك نه‌ته‌نیاهو تاوانه سیاسییه‌كانی خۆی ده‌خاته ئه‌ستۆی ئه‌وان. ئیمارات نیگه‌رانه له‌وه‌ی كه واشنتن ئه‌ركی دابینكردنی بودجه‌ی دووباره بنیاتنانه‌وه‌ی غه‌زه‌ی بخاته ئه‌ستۆ. هه‌موو حكوومه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان نیگه‌رانن له‌وه‌ی كه شه‌ڕی بێ كۆتایی دانیشتووانی خۆیان ڕادیكاڵ بكات.
نه‌ته‌نیاهو هه‌ڕه‌شه‌ی كردووه كه غه‌زه و دانیشتووانه‌كه‌ی له‌ناو ده‌بات ئه‌گه‌ر ڕێككه‌وتنی ئاگربه‌ست نه‌گاته ئه‌نجام، پێش ناوه‌ڕاستی ئایار كه هاوكاته له‌گه‌ڵ سه‌ردانی تره‌مپ بۆ كه‌نداو. به ڕێكبوون له‌گه‌ڵ تره‌مپ له شه‌وی پێش هه‌ڵمه‌تی ئیسرائیل، حكوومه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان مه‌ترسیی ئه‌وه‌یان هه‌یه وه‌ك هاوكار له له‌ناوبردنی غه‌زه‌دا ده‌ربكه‌ون. به‌ڵام هه‌روه‌ها هیوایان هه‌یه كاریگه‌ریی دابنێن له‌سه‌ر سه‌رۆكێك.
سه‌ركرده عه‌ره‌به‌كان هه‌روه‌ها نیگه‌رانن له په‌لاماردانه به‌رفراوانبووه‌كانی ئیسرائیل بۆ سووریا. ئیسرائیل ناوچه‌یه‌كی گه‌وره‌ی پارێزراوی له باشووری ڕۆژئاوای سووریا داگیر كردووه و سه‌تان شوێنی له وڵاته‌كه‌دا له مانگی كانوونی یه‌كه‌مه‌وه بۆردمان كردووه، كاتێك به‌شار ئه‌سه‌د دیكتاتۆری سووریا، له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵێك گرووپی یاخیبوو له‌سه‌ر كار لابرا. زۆربه‌ی وڵاته عه‌ره‌بییه‌كان، ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی كه به قووڵی گومانیان له ئیسلامیه‌كان هه‌یه، به‌ره‌و پشتگیریكردنی حكوومه‌تی نوێ چوون به هیوای سه‌قامگیركردنی وڵاتێك كه به ١٣ ساڵ به هۆی شه‌ڕی ناوخۆوه وێران بووه. زۆر له حكوومه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان هاوكاریی داراییان بۆ ڕژێمی نوێ دابین كردووه، سه‌رۆكی نوێی سووریا ئه‌حمه‌د شه‌رع، سه‌ركرده عه‌ره‌به‌كان ده‌یانه‌وێت بزانن ئاخۆ واشنتن سووریایه‌كی سه‌قامگیر و یه‌كگرتووی له ژێر ڕژێمێكی به‌ڕێوه‌براو له‌لایه‌ن جیهادییه‌كانی پێشووه‌وه پێ خۆشتره یان وڵاتێكی توندوتیژ و دابه‌شبوو.
درێژخایه‌نتر و به‌هێزتر؟
ئه‌گه‌رێكی زۆر هه‌یه تره‌مپ له سه‌ردانه‌كه‌یدا شتێكی كه‌م ئه‌نجام بدات، ته‌نیا چه‌ند ڕێككه‌وتننامه‌یه‌كی چه‌ك واژوو بكات. به‌ڵام ده‌بێت هه‌وڵ بدات كارێكی گه‌وره بكات. ده‌بێت ده‌رفه‌ته‌كه بقۆزێته‌وه بۆ دیاریكردنی مه‌به‌ستی ڕوونی بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی ڕێككه‌وتننامه‌یه‌كی ناوه‌كی و سیاسی له‌گه‌ڵ ئێران. ڕێككه‌وتنێكی وا سوود له پاشه‌كشه‌ی كاتیی تاران وه‌رده‌گرێت و ئێران له ناو بینینێكی نوێی سیستمی ناوچه‌یی جێگیر ده‌كات. ڕێككه‌وتنێك به باشی له‌گه‌ڵ ڕه‌وشی ناوچه‌یی ده‌گونجێت به كه‌مكردنه‌وه‌ی مه‌ترسی شه‌ڕی ئیسرائیلی له‌گه‌ڵ ئێران، ئاساییكردنه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌كانی ئێران له‌گه‌ڵ كه‌نداو، سنوورداركردنی هاوپه‌یمانه‌كانی ئێران له سه‌رانسه‌ری ناوچه‌كه، له‌وانه حزبوڵا، حووسییه‌كان، یاخیبووانی نوێی ئه‌سه‌د له سووریا. ئه‌گه‌ر تره‌مپ ڕێككه‌وتنێك به‌ده‌ست بهێنێت كه له به‌رنامه‌ی ناوه‌كیی ئێران زیاتر بێت، ده‌توانێت بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكات كه ڕێككه‌وتنێكی باشتری له سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكی باراك ئۆباما به‌ده‌ست هێناوه.
وادیاره تره‌مپ سیستمێكی ناوچه‌یی ده‌وێت كه له‌سه‌ر بنه‌مای هێز و مامه‌ڵه‌كاری بێت، له‌بری ڕه‌وایه‌تی یان هاوبه‌شی. ئه‌و به‌شێوه‌یه‌كی توندڕه‌وانه هێزی نه‌رمی ئه‌مه‌ریكایی و ئاماده‌بوونی ناسه‌ربازیی ئه‌مه‌ریكا له ناوچه‌كه لاواز كردووه، به كه‌مكردنه‌وه‌ی توانای حكوومه‌تی فیدراڵ بۆ جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ت، داخستنی سنووره‌كانی ئه‌مه‌ریكا، كه‌مكردنه‌وه‌ی هاوكاری ده‌ره‌كی، داخستنی دامه‌زراوه‌كانی دیپلۆماسیی گشتی. پشتگیریكردن بۆ چۆڵكردن و لكاندنی غه‌زه له‌لایه‌ن ئیسرائیله‌وه، ته‌نیا ڕای گشتی له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌شێوه‌یه‌ك ده‌خاته‌وه كه ڕێككه‌وتنێكی ناوه‌كی له‌گه‌ڵ ئێران، ناتوانێت هێوری بكاته‌وه. ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی تره‌مپ ده‌یه‌وێت سوڕی بێ كۆتایی شكستی سیاسه‌تی ئه‌مه‌ریكا له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بشكێنێت، ئه‌وا ئه‌م سه‌ردانه‌ی كه‌نداو كاتی دروستی ده‌بێت بۆ ده‌ستپێكردن.
مارك لینچ: پرۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروباری نێوده‌وڵه‌تی له زانكۆی جۆرج واشنتن.
فۆرن ئه‌فێرز
وشه