عێراق یەكێكە لە دەوڵەمەندترین وڵاتانی ناوچەكە لە رووی داهاتی نەوت و غازەوە، هاوكات بەهۆی زۆریی ژمارەی دانیشتووانیەوە كە لە سەرووی 40 ملیۆن كەسە و خاكێكی بەپیت و جموجۆڵێكی باشی ئابووری تیادایە، داهاتێكی زۆری نانەوتیشی هەیە، لە باج و رسوومات و هاتوچۆ و هیتریش، بەڵام ئەوانە بۆ كوێ دەچن؟
رەنگە تا ئێستەش
عێراق بە وڵاتێكی نەوتی بناسرێت، ئەوەش وای كردووە داهاتە نانەوتییەكەی فەرامۆش بكرێت یان لەبەرچاو دیار نەبێت و سەرنجی نەخرابێتە سەر، تەنیا وەك ژمارەیەك مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و كەس لێی نەپرسێتەوە، كەچی لە راستیدا ژمارەیەكی گەورەیە ئەگەر بگەڕێتەوە گەنجینەی دەوڵەت، رەنگە پرسیار بكرێت ئەو داهاتە بۆ كوێ دەچێت؟
لەگەڵ زیادبوونی وریاییدان لەبارەی لەرزۆكیی ئابووریی عێراق كە پشت بە نەوت دەبەستێت، پێویستییەك بۆ رژدیی حكوومەت لە دەستخستن و سوودبینین و بەكارهێنانی ئەو داهاتە هەیە، لەناو بوونی ئاماژە بۆ لاوازیی شەفافیەت و زۆریی ئەو لایەنانەی سوودی لێوە دەبینن، حەیدەر شێخ شارەزای ئابووری لەوبارەوە دەڵێت، كۆی داهاتی نەوتی و نانەوتیی عێراق لە 2024 گەیشتووەتە 140 تریلیۆن و 774 ملیار دینار، لەوانە 127 تریلیۆن و 536 ملیار داهاتی هەناردنی نەوتە كە 91%ی بودجەی گشتیی عێراق پێكدێنێت.
روونی كردەوە، هەرچی داهاتی نانەوتییە گەیشتووەتە 13 تریلیۆن و 237 ملیار دینار، واتە 9%ی بودجە، ئەوەش بەرجەستەی لاوازیی جۆراوجۆركردنی سەرچاوەی دارایی دەكات و پشتبەستنی حكوومەت تەنیا بە نەوت دووپات دەكاتەوە، ئاماژەی كرد، داهاتی فرۆشتنی نەوتی عێراق دەچێتە حیسابێك لە بانكی فیدراڵیی ئەمەریكی، لەوێوە بە وەجبە رەوانەی عێراق دەكرێتەوە، واتە پارەی نەوت لەژێر چاودێریی نێودەوڵەتیدایە، هەرچی داهاتی نانەوتییە وەك داهاتی باج و گومرگ، راستەوخۆ دەچێتەوە گەنجینەی گشتی، ئەوەش بوارێك بە لایەنە ناوخۆییەكان دەدات بۆ دەستكاریكردنی، لێرەدا پرسیار لەبارەی میكانیزمەكانی چاودێری و لێپرسینەوە لەو داهاتە دروست دەبێت.
داهاتە نانەوتییەكان باجی كۆمپانیاكان و كارگە و بازرگان و هاووڵاتییان و رسووماتی دەروازە سنووری و گومرگەكان و خزمەتگوزارییەكان دەگرێتەوە، سەرەڕای هەبوونیان كاریگەرییەكی راستەقینەیان لەسەر دۆخی خزمەتگوزاری و پەرەپێدانی وڵات نییە، ئەوەش گومانی لەبارەی چارەنووسیان دروست كردووە، چونكە ئەگەر هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر ژێرخان و باشكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان نەبێت، ئەگەری خەرجكردنی لەناو سیستمی سیاسی و ئیداری بێ بوونی شەفافەیتێكی راستەقینە زیاد دەكەن.
شێخ ئاماژە دەكات كە پێشبینی دەكرێت داهاتە نانەوتییەكان بۆ ساڵی 2025 بگاتە سەرووی تریلیۆنێك دینار بەهۆی زیادبوونی باج لەسەر كاڵا و خزمەتگوزارییەكان و كاراكردنی سیستمی پارەوەرگرتنی ئەلیكترۆنی بۆ رسوومات و غەرامات و فرەوانكردنی بازنەی پارەوەرگرتن لە كەرتی نوێدا، كەچی ئەو فرەوانبوونە لە پارەوەرگرتن فرەوانبوونی لە شەفافیەتی لەگەڵدا نییە، بۆیە ئەگەر تا ئێستە حكوومەت هیچ میكانیزمێكی بەدواداچوونی وردی بۆ ئەو داهاتە و لایەنی سوودمەندی لێیان رانەگەیاندبێت، هەر زیادبوونێك لەو داهاتو دەبێتە شمشێرێكی دووسەرە، لە لایەم داهاتێكی زیاتر و لە لایەكی تر بوونی دەرگەیەكی كراوە بۆ گەندەڵی.
لێرەدا پرسیارەكە بە كراوەیی دەمێنێتەوە، ئەگەر هاتوو حكوومەتی عێراق باج و گومرگ و رسوومات بەسەر تەواوی كەرتەكان دەسەپێنێت، داهات و پارەی نانەوتی بۆ كوێ دەچێت؟، ئاخۆ بۆ خەرجی رانەگەیەنراو دەچێت؟، یان بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی گەندەڵییەكی درێژخایەن؟، ئەگەر داهاتی فرۆشتنی نەوت لە رێگەی بانكی فیدراڵیی ئەمەریكا لەژێر چاودێرییەكی نێودەوڵەتیدایە، ئەوە داهاتی نانەوتی و ناوخۆیی ئەگەری بەهەدەردانی لەناو میكانیزمەكانی دەوڵەت زیاترە، بەتایبەتی لە سایەی جۆراوجۆریی لایەنەكان و تێكهەڵكێشیی بەرژەوەندییەكان.
ماوەیەكە حكوومەتی عێراق یاخەی هەرێمی كوردستانی گرتووە و مووچە و پشكی لە بودجە بۆ رەوانە ناكات، گومان دەخاتە سەر تەواوی حیساباتە داراییەكانی هەرێم، لە داهاتی نەوتی و نانەوتی، ئەگەرچی چاودێرانی سیاسی پێیان وایە ئەو بابەتە زیاتر سیاسییە و پێوەستە بەو بیركردنەوە و عەقڵیەتە شۆڤینی و ناوەندییەكەی بەغدا لە مامەڵەكردنی لەگەڵ دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێم، كە وەك قەوارەیەكی فیدراڵی پێڕەویان دەكات و دەیەوێ بە هەنگاو هەژموونی خۆی بسەپێنێت و لەو رێگایەوە هەموو شتەكان لە هەرێم بخاتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی و ئەو قەوارە لە دەسەڵات و ماف و بوونی بەتاڵ بكات، پێویستە شەفافیەت لە داهاتی نەوتی و نانەوتیی عێراق هەبێت، كە ساڵانێكە كەرتی بانكییەكەی دووچاری سزا هاتووەتەوە و لە راپۆرتەكانی ساڵانەی شەفافیەتی دنیاییدا لە پلەكانی دواوە دێت.