ئه‌گه‌ر جه‌نگی غه‌زه ئه‌م هه‌فته‌یه كۆتایی پێ بێت (ئه‌مه‌ش شتێكی دڵنیا نییه) دوای ئه‌وه شه‌ڕێكی درێژ ده‌ست پێ ده‌كات. له‌باره‌ی وانه‌كانی ئه‌م شه‌ڕه، ئه‌مانه وانه‌كانی منن:
"باوه‌ڕ به خه‌ڵك بكه كاتێك پێت ده‌ڵێن كێن"
ئاگادارییه كلاسیكییه‌كه‌ی مایا ئه‌نجێلۆ، له ساڵی ١٩٨٨دا ده‌بوو باوه‌ڕی پێ بكرایه، كاتێك حه‌ماس له په‌یماننامه‌ی دامه‌زراندنی خۆیدا به‌یاننامه‌ی به مه‌به‌ستی كوشتنی جووه‌كانی په‌سند كرد. له جیاتی ئه‌وه، ئیسرائیل به‌رده‌وام بوو له به‌رگه‌گرتنی حه‌ماس له‌به‌ر تێكه‌ڵه‌یه‌ك له ئاسانكاری ئایدیۆلۆجی (ئه‌مه گونجاو بوو بۆ بنیامین نه‌ته‌نیاهۆ سه‌رۆك وه‌زیرانی ئیسرائیل كه سیاسه‌تێكی دابه‌شكراوی فه‌له‌ستینی هه‌بێت)، ڕاڕای نێوده‌وڵه‌تی هه‌بوو بۆ له‌ناوبردنی گرووپه‌كه. ئه‌مه‌ش گه‌یشته 7ی تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٢٣، واتا زۆر دره‌نگ بوو بۆ ئه‌و هه‌زار و 200 كه‌سه‌ی كه ئه‌و ڕۆژه كوژران.
ته‌كنه‌لۆجیای زیره‌ك هه‌رگیز جێگره‌وه‌یه‌كی ته‌واو نییه بۆ ستراتیجییه‌كی دروست
چه‌ند سووڕێكی جه‌نگی نێوان حه‌ماس و ئیسرائیل هه‌رگیز سیاسه‌تی ئیسرائیلی نه‌گۆڕی به‌رانبه‌ر به غه‌زه. بۆچی؟ چونكه وه‌ك یاعاقۆڤ كاتز كه كۆنووسه‌ری كتێبی نایابه به ناوی "له كاتێكدا ئیسرائیل خه‌وتبوو" بۆی نووسیم، ته‌كنه‌لۆجیاكانی وه‌ك گومه‌زی ئاسنین، هه‌ستێكی ساخته‌ی به ئیسرائیل دا كه له شكست به ده‌ره، به‌ڵام كاتێك ٧ی تشرینی یه‌كه‌م هات، ته‌كنیكی سه‌رسوڕهێنه‌ری به‌رزی ئیسرائیل له زانیاریی نیشاندان، ڕێگره‌كانی مووشه‌ك، په‌رژینه زیره‌كه‌كان و به‌ربه‌سته ژێرزه‌وینییه‌كان بێ سوود ده‌رچوون به‌رانبه‌ر په‌ڕه‌شووت و بولدۆزه‌ره كه‌م ته‌كنیكه‌كانی حه‌ماس.
"لاوازی كاردانه‌وه‌ی توند دروست ده‌كات" هه‌روه‌ها دیمه‌نی لاوازیش
یه‌حیا سینوار سه‌رۆكی دوایی حه‌ماس، پێشتر باوه‌ڕی وابوو كه ئیسرائیل لاوازه، كاتێك ئه‌و و سه‌تان دیلی فه‌له‌ستینیی تر ئازاد كران له پێناوی گه‌ڕانه‌وه‌ی تاكه دیلێكی ئیسرائیلی، سه‌رباز گیلاد شالیت. به‌ڵام ئیسرائیل هه‌رگیز ئه‌وه‌نده لاواز دیار نه‌بوو له‌و مانگانه‌ی پێش ٧ی تشرینی یه‌كه‌م، به‌هۆی هاندانی بێ ئاگایانه‌ی حكوومه‌تی نه‌ته‌نیاهۆ بۆ "چاكسازی"یه‌كی دادوه‌ری كه له چاوی ملیۆنان ئیسرائیلی، وه‌ك ڕۆیشتن بوو دیكتاتۆری.
ئیسرائیلییه‌كان باشترن له حكوومه‌ته‌كه‌یان
كه‌س باشتر له نۆعام تیبۆن ئه‌م شته ناسه‌لمێنێت، جه‌نه‌راڵێكی خانه‌نشینی ته‌مه‌ن شه‌سته‌كان كه له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌ی گالی، شۆفێریی كرد بۆ ڕزگاركردنی كوڕه‌كه‌ی ئامیر و خێزانه‌كه‌ی له كیبووتزی نه‌حال عۆز كه حه‌ماس داگیری كردبوو. "تێگه‌یشتین ئه‌گه‌ر ئێمه نه‌چین و ئه‌وان ڕزگار نه‌كات، كه‌س نایكات،" باوكه گه‌وره‌كه به تایمزی ڕاگه‌یاند، ڕۆژی دواتر، نۆعام به جه‌نگ چووه ناو كیبووتزه‌كه، خێزانه‌كه‌ی ڕزگار كرد، له كاتێكدا گالی ئیسرائیلییه برینداره‌كانی گه‌یانده شوێنی سه‌لامه‌ت. ده‌یان چیرۆكی هاوشێوه هه‌یه. فه‌رمانی ته‌لموودی هه‌یه "هه‌موو ئیسرائیلییه‌كان به‌رپرسیارن، یه‌ك بۆ ئه‌وی تر" ئه‌وه‌یه كه ده‌وڵه‌تی جووی له ٧ی تشرینی یه‌كه‌م ڕزگار كرد.
ئیسرائیل كێشه‌ی پێوه‌ندییه گشتییه‌كانی نییه.. كێشه‌ی گێڕانه‌وه‌ی مێژوویی هه‌یه
دژبه‌رییه‌كی بێ مه‌به‌سته كه چالاكانی دژبه‌ری ئیسرائیل له مۆنترییاڵه‌وه تا مێلبۆرن، به زمانه ئه‌وروپاییه‌كان قسه ده‌كه‌ن و له‌سه‌ر زه‌وییه‌ك ده‌ژین كه زۆرجار له دانیشتووانی ڕه‌سه‌نه‌كه‌ی دزراوه، كه‌چی ده‌ڵێن ئیسرائیلی عیبری، وه‌ك نموونه‌ی كۆلۆنیالیزمی نیشته‌جێبوونه. ڕاستییه‌كه‌ی سیۆنیزم یه‌كێكه له كۆنترین بزووتنه‌وه‌ی دژه‌كۆلۆنیالی له مێژوودا دژی حوكمڕانه‌كانی بابل، یۆنان، ڕۆما، قوسته‌نته‌نییه، ئیستانبوڵ و تا ساڵی ١٩٤٨ی له‌نده‌نیش.
ئه‌و ئارگیومێنته‌ی كه پشتیوانه‌كانی ئیسرائیل پێویسته بیكه‌ن له‌باره‌ی مافی جیانه‌كراوه‌ی وڵاته‌كه، بۆ بوونی وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی جووه، ئه‌مه هیچ جیاوازی نییه له نموونه‌ی مافی ئێرله‌ندییه‌كان بۆ ده‌وڵه‌تێكی ئێرله‌ندی یان یۆنانییه‌كان بۆ ده‌وڵه‌تێكی یۆنانی. دیبه‌تیك نییه له سه‌ر ئه‌وه‌ی ئایا جووه‌كان یان فه‌له‌ستینییه‌كان، كامیان قوربانی گه‌وره‌ترن. ئیسرائیل هاته ئاراوه بۆ كۆتاهێنان به ئازاری جووه‌كان نه‌ك بۆ پێشاندانی.
دژه‌سامی پڕه له دژه‌زایۆنیزم، دژه‌زایۆنیزم مه‌یلی هه‌یه دژه‌سامی به‌رهه‌م ده‌هێنێت
دوای ئه‌وه‌ی پیاوێكی به‌ریتانی به ناوی جیهاد شامی، ئۆتۆمبێله‌كه‌ی خسته ناو كه‌نیشتێكی مانچسته‌ر له هێرشێكدا كه دوو كه‌سی كوشت له هه‌فته‌ی ڕابردوو له ڕۆژی یۆم كیپپۆر، پۆلیس گوتی، "كار ده‌كه‌ین بۆ تێگه‌یشتن له پاڵنه‌ری هێرشه‌كه." هه‌ر به‌ڕاستی. هێرشه‌كه ئه‌وه پێشان ده‌دات كه چۆن ده‌ره‌وه‌ی سیمیناره ئه‌كادیمییه‌كان و گۆڤاره چه‌پڕه‌وه‌كان، جیاوازیی نێوان "جوو" و "زایۆنیست" یان نابینرێت یان بیانووه بۆ ئه‌وانه‌ی مه‌به‌ستیان ئازاری یه‌كێك یان ئه‌وی تره.
ئه‌م خاڵه پێوه‌ندی هه‌یه به خاڵه‌كه‌ی پێشوو: ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌رگریكه‌رانی ئیسرائیل په‌رجوویه‌كی ڕازیكردنیان به‌ده‌ست هێنا به گۆڕینی هه‌ڵوێسته‌كان به‌رانبه‌ر به وڵاته‌كه‌یان، هێشتا ڕووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵه قینێكی ده‌مامكدار ده‌بێته‌وه، كه هه‌وڵی تاوانباركردنی ده‌دا به خراپترین تاوانه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی بچووك.
ئازاری فه‌له‌ستینییه‌كان نكوڵی لێ ناكرێت، به‌ڵام حه‌ماس هۆكاره‌كه‌یه‌تی
بۆ ئه‌وانه‌ی كه دوو ساڵی ڕابردوویان به‌سه‌ر بردووه له ژێر هاواری "ئاگربه‌ست هه‌ر ئێسته" له ڕاگه‌یاندنه دژه ئیسرائیلییه‌كان، ئاماژه به‌وه ناكه‌ن (وه‌ك هیلاری كلینتن ئاماژه‌ی پێ كرد)، ئاگربه‌ستیان هه‌بوو پێش ٧ی تشرینی یه‌كه‌می ٢٠٢٣ كه حه‌ماس به خراپترین شێوه پێشێلی كرد. ئه‌م جه‌نگه ده‌توانرا له هه‌ر كاتێك له دوو ساڵی ڕابردوودا كۆتایی پێ بهێنرێت به داماڵینی چه‌كه‌كانی حه‌ماس، ته‌نانه‌ت ئێسته‌ش حه‌ماس ئه‌وه‌ی ناوێت. بۆچی زۆر خۆپێشانده‌رانی ئاشتی كه داواكاری به‌رده‌وامییان له ئیسرائیل هه‌یه، هه‌رگیز هیچ داواكارییه‌كیان له حه‌ماس نه‌كرد؟
ده‌وڵه‌تی فه‌له‌ستینی نابێت ئه‌گه‌ر حه‌ماس یان گرووپه چه‌كداره‌كانی تر وه‌ك هێزێكی سه‌ربازی یان سیاسی بمێننه‌وه. كرداره دیپلۆماسییه بێ هێزه‌كه‌ی ئه‌مدواییه‌ی ناسینی ده‌وڵه‌تی فه‌له‌ستینی له‌لایه‌ن فڕه‌نسا، به‌ریتانیا و وڵاتانی تریش، هیچ شتێك ناكات بۆ ڕازیكردنی ئیسرائیلییه‌كان كه دووباره ئه‌زموونی غه‌زه دووباره بكه‌نه‌وه، كشانه‌وه و دواتر جه‌نگی بێ كۆتایی.
ته‌نیا ڕێگه‌ی گونجاو بۆ ده‌وڵه‌تێكی فه‌له‌ستینیی به‌رده‌وام، شۆڕشێكی كولتووری له ناو فه‌له‌ستینییه‌كاندایه كه كۆتایی به خه‌یاڵی له‌ناوبردنی ئیسرائیل بهێنێت. ئه‌وه هێنده‌ی كاری مامۆستایان و مه‌لاكانه، كاری سیاسه‌تمه‌دارانی فه‌له‌ستینی و دیپلۆماته بیانییه‌كان نییه. ئه‌مه‌ش پێویستی به كۆتاهێنانی حه‌ماس یان هه‌ر گرووپی چه‌كدارییه كه ئۆرتۆدۆكسییه‌كی چه‌كدارانه به‌سه‌ر فه‌له‌ستینییه‌كانی تردا جێبه‌جێ بكات. ده‌توانین بپرسین، به‌ریتانیا و فڕه‌نسا ئاماده‌ن چی بكه‌ن بۆ ئه‌وه؟
ده‌ته‌وێ كاریگه‌ریت له‌سه‌ر سیاسه‌ته‌كانی ئیسرائیل هه‌بێت؟ ده‌بێت لێی نزیك بیته‌وه
بۆچی نه‌ته‌نیاهۆ ڕازی بوو به بڕیاری دۆناڵد تره‌مپ، هێرشه‌كانی بۆ سه‌ر ئێران وه‌ستاند، یان ڕه‌زامه‌ند بوو بۆ پلانی ئاشتی ٢٠ خاڵه‌كه‌ی تره‌مپ؟ چونكه زۆربه‌ی ئیسرائیلییه‌كان باوه‌ڕیان وایه كه ئه‌و باشترین هاوڕێیه تا ئێسته له كۆشكی سپی بووه. ئه‌گه‌ر سه‌رۆكانی وه‌ك ئیمانوێل ماكرۆنی فڕه‌نسا و كییر ستارمه‌ری به‌ریتانیا، ده‌یانویست هه‌مان كاریگه‌رییان هه‌بێت، وانه‌كه فێر ده‌بوون، نه‌ك یاری به هه‌ست و سۆز بكه‌ن.
سه‌ره‌ڕای هه‌موو دڕنده‌یی ئه‌م جه‌نگه، دواتر جه‌نگه‌كه له كۆتاییدا وه‌ك جه‌نگی ئازادیخوازی ده‌نووسرێته‌وه. ڕزگاریخواز بۆ لبنانییه‌كان كه بۆ یه‌كه‌م جار له دوو نه‌وه‌دا، هه‌لێكی واقیعییان هه‌یه خۆیان ئازاد بكه‌ن له كۆنترۆڵی حزبوڵا. ڕزگاریخواز بۆ سووریاییه‌كان كه نه‌یانده‌توانی ڕژێمی به‌شار ئه‌سه‌د بڕووخێنن، ئه‌گه‌ر ئیسرائیل سه‌ره‌تا یارمه‌تیده‌ره‌كانی ئه‌سه‌دی له‌ناو نه‌بردایه. ڕزگاركه‌ر بۆ درووزییه‌كانی باشووری سووریا كه له‌لایه‌ن سوپای ئیسرائیله‌وه پارێزراون. ڕزگاركه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی ئه‌گه‌ری بۆ ئێرانییه‌كان، كه ڕابه‌رایه‌تییان ئێسته له لاوازترین دۆخدایه، به‌هۆی شكستی سه‌ربازی له‌سه‌ر ده‌ستی ئیسرائیل و ئه‌مه‌ریكا. ڕزگاركه‌ر بۆ غه‌زه‌ییه‌كان كه له ژێر ده‌سه‌ڵاتی حه‌ماس ئازاریان چێشت.
بۆ جووه‌كان له ناو یان ده‌ره‌وه‌ی ئیسرائیل بن، جه‌نگه‌كه ده‌بێت وریابوونه‌وه
دوای زیاتر له ٣٠٠٠ ساڵ مێژوو، بارودۆخی جووه‌كان هه‌ر وایه، ناسه‌قامگیر. له كاتێكدا هاوڕێیان و هاوپه‌یمانه‌كان شتانكێ خۆشن، به‌ڵام شتێكی تر نه‌گۆڕاوه: ئێمه ته‌نیاین. مانه‌وه‌ش واته فێربوون بۆ ژیانكردن به‌م شێوه‌یه.
برێت ستیفنز
نیویۆرك تایمز
وشه