هونەرمەند مارك رۆتکۆ دوای مردنی دایكی لە ساڵی 1950دا، گەشتێكی پێنج مانگەی بە ئەوروپادا دەست پێ كرد و سەردانی گەورەترین مۆزەخانەكانی كیشوەرەكەی كرد. تەنیا كاتێك سەردانی خەڵوەتگەی پێشووی دۆمینیكانی لە فلۆرەنسای ئیتاڵیا كرد، ئەوەی دۆزییەوە كە بەدوایدا دەگەڕا. هەر "ژوورێك" كە قەشەكانی خەڵوەتگەكە تێیدا دەژیان، بە فرێسكۆیەك رازێنرابووەوە كە لەلایەن قەشەی سەدەی 15یەم فرا ئەنجێلیكۆوە كێشرابوو. رۆتکۆ گوتی، شتێكی بەرجەستە كردووە كە هیچ هونەرێكی تر نەیكردووە.
رۆتکۆ بۆ هاوڕێیەكی نووسی، بە هەموو ئەوروپادا گەشتم كرد و سەدان تابلۆی مریەمم بینی، بەڵام تەنیا هێمام دەبینی، نەك دەربرینی راستەقینەی دایكایەتی." بەڵام لەگەڵ ئەنجێلیكۆدا، رۆتکۆ هونەرمەندێكی پلە یەكی ناسییەوە: تابلۆكانی ئەنجێلیكۆ لە نوێنەرایەتیكردن تێپەڕین بۆ گواستنەوەی ئەزموونێكی قووڵی پڕ سۆز و رۆحی.
كاری ئەنجێلیكۆ، كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر هونەرمەندانی ئەبستراكتی دەربرینخوازی وەك رۆتکۆ هەبوو، كە تێیدا ورووژاندنی پەرۆشی بەسەر وێنەكێشاندا زاڵ بوو، گەورەترین بەهرەی ئەنجێلیكۆ توانای گەیاندنی هەستێكی ئیلاهی بوو. سەدان ساڵ دواتر، كارەكەی گومانكارێكی وەك رۆتکۆ بانگهێشتی باوەڕ دەكات. هونەرەكەی ئەنجێلیكۆ منی هان داوە كە لە ناخی خۆمدا ئارەزوویەك بۆ باوەڕ بدۆزمەوە كە پێم وابوو زۆر لە مێژە خامۆش بووە.
روانگەی ئەنجێلیكۆ خۆی ئەوەندە بەهێزە، ئەوەندە توانای گەورەی هەیە لە پێشاندانیدا هەرچەندە دنیا نامۆكەی سەدەی 15یەم پڕ لە زوهد، سیحر و باوەڕی بێ مەرج و رەها لە سەرەتادا وا دەردەكەوێت كە ئەمە ناجۆرە، بەڵام بەڵگەیەكە لەسەر توانای هونەرییەكەی كە تەنانەت دوای زیاتر لە نیو هەزاریش، من خۆم دەبینمەوە كە گواستراومەتەوە بۆ شێوازی بینینی ئەو بۆ دنیا، وەك ئەوەی قەشەیەك بم لە یەكێك لە ژوورەكانی.
ئەنجێلیكۆ وەك وێنەكێشی دەستنووسە رازێنراوەكان دەستی پێ كرد و چەند تابلۆیەكی فرۆشت تا كاتی چوونی بۆ خەڵوەتگەی سان دۆمینیكۆ لە نزیك فلۆرەنسا كە ناوی فرا جۆڤانی وەرگرت. (دوای مردنی نازناوی "فریشتەیی" پێ بەخشرا.) ئەو پیاوێكی خاوەن باوەڕێكی قووڵ بوو، دەگوترا هەر كاتێك وێنەی عیسای لەسەر خاچ دەكێشا، دەگریا.
قەشە دۆمینیكانییەكانی رێبازی ئەنجێلیكۆ بە جۆرێكی تایبەتی پابەند بوون، شوێنكەوتووی رێبازێكی سەدەی 13یەم بوون كە هانی زوهدێكی توندی دەدا. هیچ گەڕانێك بۆ واتای ژیان لەو خەڵوەتگەیەدا نەبوو، ئەوە شتێكی دابینكراو بوو. كاتێك كۆزیمۆ دی مێدیچی داوای لێ كرد زۆربەی فرێسكۆكانی خەڵوەتگەی نوێی سان ماركۆی ئەنجێلیكۆ بكێشێت، زۆر ئەگەری هەیە ئەنجێلیكۆ هەر بیری لەوە نەكردبێتەوە كە ئەوەی دەیكات "هونەر"ـە. وێنەكێشانەكەی زیاتر لە هەر شتێكی تر، كارێكی دڵسۆزی بوو، وەك چۆن رەخنەگری هونەری جۆن رەسكین دواتر نووسیویەتی و دەڵێت، ڤژنەكانی پڕ ئەشق و رۆحانین.
ئەم پایزە سەردانی پێشانگەیەكی گەورەم كرد كە تا مانگی یەك بەردەوامە، لە مۆزەخانەی نەتەوەیی سان ماركۆ (كە رۆتکۆش سەردانی كردووە) و كۆشكی سترۆزی نزیكی لێی مرۆڤ دەخاتە ناو دنیا و باوەڕی ئەنجێلیكۆوە. لەوێ سەرنجڕاكێشترین كاری ئەنجێلیكۆ دەدۆزیتەوە كە "موژدەكان"ـە، لە دەرەوەی ژوورەكانی قەشەكان، لەسەر پلیكانەكانی كەنیسەكە كە لە ساڵی 1869 بووە بە مۆزەخانە. فرێسكۆیەكی گەورەیە كە لە ساڵانی 1440ـەکاندا كێشراوە، وێنەی مریەم و سەرۆكی فریشتە جوبرەیل دەكێشێت. سەرەتا سەیری باڵەكانی جوبرەیل بكە. هەرچەندە رووناكی و سێبەری دیمەنەكە بەشێوەیەكی تر راستەقینەن، بەڵام ئەنجێلیكۆ سێبەرەكان لادەبات كە دەبوو لە باڵەكانی فریشتەكەوە بێن، ئەمەش هەستی دنیایەكی تر بە جوبرەیل دەبەخشێت.
دواتر سەیری چاوەكانی هەردوو جوبرەیل و مریەم بكە. ئەنجێلیكۆ رووخسارێكی مێینەیی بە فریشتەكە بەخشیوە، برژانگی رێك، گۆنای سوور، قژی زێڕین و لوول. بە كەمە نیگایەك بۆ سەرەوە سەیری مریەم دەكات. ئەو لێرەیە بۆ گەیاندنی هەواڵێكی مەحاڵ. چاوەكانی هەوڵی دەسەڵات دەدەن، بەڵام زۆربەی كات تەلیسماوی دەردەكەوێت. مریەم بە نیگایەكی شۆكی قورسەوە وەڵامی نیگاكردنی ئەو دەداتەوە، لێوەكانی گرژ كردووە، ملی بەرەو خوار چەماندووە، بەشێوەیەك كە بە بێدەنگی بووەتە ئەو كەسەی كۆنترۆڵی گفتوگۆكە دەكات، وەك ئەوەی بە ئاڵوگۆڕی ئەم ئاشكراكردنە، ئێستە جەستەی ئیلاهییەك بێت كە گەورەترە لە فریشتەیەك.
پاشان سەیری تەلارسازیی دەوروبەریان بكە. كۆڵەكە رازاوەكانی كۆرینسی، كەوانە رۆمانییەكان كە بە بیركارییانەی ورد دروست كراون. چەند كلاسیكی و رێكخراوە. چ جیاوازییەكە لە نێوان ئەم دروستكراوە مرۆییە وردانە و ئەو زانیارییە گەردوونییەی كە لەلایەن ئەم رووخسارە سەرسوڕهێنەرە مۆدێرن و دەربرینانەوە دەگوازرێتەوە و وەردەگیرێت. وەك ئەوە وایە كە وشەی لەدایكبوونی پاكیزە، رێگەی خۆی بەناو مێژووی هونەردا بڕیبێت، بەشێوەیەك كە بە كردەوە دەتوانین ببینین كلاسیكیی رێگە بۆ سەرەتای رێنیسانس خۆش دەكات. هەرچەندە بۆ ئەنجێلیكۆ زۆر گرنگ بوو، بەڵام بۆ چاوی هاوچەرخ گرنگ نییە كە بینەر باوەڕی بەوە هەبێت كە ئەم دیمەنە هەرگیز رووی دابێت. بەبێ گوێدانە ئەوە سەرنجت رادەكێشێت.
رۆماننووس هێنری جەیمس دوای سەردانیكردنی خەڵوەتگەی كەنیسەكەی پێشوو نووسیویەتی: "تۆ لەوانەیە هێندەی فرا ئەنجێلیكۆ مەسیحییەكی فەرمی نەبیت، بەڵام هێشتا هەست بە ئامۆژگاری دەكەیت بە رەوشتی رۆحی، رێگە بدەیت بەو تێڕوانینە پڕ لە ئارەزووەی چیرۆكی مەسیحی كاری خۆی بە تەواوی لەسەرت بكات."
ئەم توانایەی سەرسامكردنی سۆزداری بینەرە كە زۆرترین شت ئەنجێلیكۆ جیا دەكاتەوە، گەیاندنی باوەڕ لە رێگەی هونەرەوە. جۆرج ویلهێلم فریدریش هیگڵی فەیلەسووف، داهێنانە هونەرییە سەرەكییەكەی ئەنجێلیكۆی وەك ناوەوەی مرۆڤ وەسف كردووە: "ئەو واتایە ناوەكییەی تایبەتمەندییە مرۆییەكان." ئەنجێلیكۆ تەنیا وێنەی نەكێشا، ئەو ورووژاندی. پێش ئەنجێلیكۆ، مرۆڤ بەشێوەیەكی گشتی بیرۆكەكانی لە هونەردا دەدۆزییەوە، بەڵام بە پێویست هەستەكانی نەدەدۆزییەوە.
وەك هیگڵ تێڕامان لە پەیكەرێكی میسری كۆن بكە كە وێنەی ئایسس دەكێشێت كە كوڕەكەی، هۆرۆسی لە باوەش گرتووە. لەمەدا هیچ گەرمی و هیچ "رۆحێك" نییە، وەك هیگڵ دەنووسێت. هونەرمەند چاوەڕێی ئەوە لە بینەر دەكات كە بزانێت خۆشەویستی لە نێوان ئەم دووانەدا هەیە بەهۆی سروشتی پەیوەندییەکەیانەوە. بینەر دەبێت هەستە پەیوەندیدارەكان لە ناخی خۆیدا دروست بكات و بەكاری بهێنێت بۆ هونەرەكە.
بە پێچەوانەوە ئەنجێلیكۆ ئەو هەستانە دەورووژێنێت، لە رێگەی وێنەكێشانی چاوەكان، دەستەكان، بەكارهێنانی رووناكی و زۆر شتی تر، بە شێوەیەك كە بە سەیركردنی هونەرەكەی، مرۆڤ دەستبەجێ سەرسام دەبێت بە خۆشەویستی و نزیكییەكەی كە لە نێوان وێنەكێشانەكانی بۆ پاكیزە و منداڵەكە یان سەرسامی و تەلیسماوی نێوان ئەو و جوبرەیل لە "مزگێنییەكان"دا دەگوزەرێت. ئەنجێلیكۆ بە كەمكردنەوەی هەنگاوێكی گرنگ، بەناو مێژووی هونەردا تێپەڕی. مرۆڤ سەیری هونەرەكەی ناكات، پاشان هەست دروست بكات، پاشان دووبارە سەیری بكات بۆ ئەوەی ئەو هەستە ببینێت، بەڵكو بینین و هەستكردن هاوكاتن، وەك چۆن رۆتکۆ لە كارەكەی ئەنجێلیكۆدا بینی. بەرهەمە هونەرییەكە بووەتە هەستداری.
نووسینی: كۆدی دێلیستراتی
وەرگێڕانی: رامیار مەحموود