تانیا كورد میرزا پسپۆڕی دەستووری ئەڵمانیا، كچە كوردێكی خەڵكی سلێمانییە و بە نمرەیەكی زۆر بەرز ماستەری لە دەستووری ئەڵمانیدا بەدەست هێناوە و بووە جێی سەرنجی زانكۆكەی و چەند میدیایەكی ئەڵمانیا، لەم دیمانەیەی "وشە"دا بە وردی باس لە پێگەی یاسایی دادگای فیدراڵی دەكات و دەڵێ، "عێراق وڵاتێكی فیدراڵی نییە، چونكە بەپێی تایبەتمەندییە یاساییەكان كوردستان و عێراق دوو وڵاتی سەربەخۆن و دوو پایتەختیان هەیە، بۆیە نابێت كورد هیچ تەنازولێك بۆ بڕیارەكانی ئەو دادگایە بكات و نابێت بە كەمیش ڕازی بێت و تەنانەت دەستووری عێراق خۆی تایبەتمەندییەكانی كوردستانی قبووڵ كردووە.
تانیا كە لە پێشتردا پارێزەرێكی زۆر چالاكی سلێمانی بووە لە بوارەكانی مافی ژن و جووڵەی سیاسییدا، ئەوەیش دەخاتە ڕوو كە دادگا بەهیچ سیفەتێك بۆی نییە دەسكاری كورسیی و شێوازی هەڵبژاردنی پەرلەمان بكات. دووپاتیشی دەكاتەوە كە "ئەو دادگایە بەسەر دەستووردا سەپێندراوە و بەهۆی بوونی دەستوورەکەوە لە دایک نەبووە، تەنانەت لەگەڵ ئەوەدا نیم لەکاتی دروستکردنەوەیشیدا وەک دادگایەکی فیدراڵی ناو ببرێت
- پرسیاری یەكەم با لەوە دەست پێ بكەین كە ماوەی ساڵێكە دادگای فیدراڵی بە چڕی بڕیارەكانی ڕووی لە هەرێمی كوردستانە و ئەمە هەرێمەكەی نیگەران كردووە و بە دادگایەكی لایەنگیر و تا ئاستێكیش لەژێر كاریگەریی سیاسییدا دەیبینن، ئێوە وەك شارەزایەك كە بە نمرەیەكی بەرز لە دەستووری ئەڵمانیدا پسپۆڕیت وەرگرتووە، دادگای فیدراڵی عێراق چۆن دەبینی؟
وەڵام، سەرەتا ناونانی ئەو دادگایە وەک دادگایەکی فیدراڵی، هەڵەیەکی یاسایی و تێنەگەیشتنیشە لە سیستمی فیدراڵی. دەکرا ناوی هەر دادگایەکیتر بێت، وەک دادگای باڵای ناوەند یان دادگای باڵای عێراق، نەک دادگای فیدراڵ، چونكە «دادگای فیدراڵ» دادگایەکە خۆی بەسەر دەستووری عێراقدا سەپاندوە، نەک وەک پێویستییەک بۆ پاراستنی دەستوور و یەکلاکردنەوەی ئەو تەفسیرە جیاوازانەی کە لە مادەکان دەکەونەوە.
ئەم دادگایە دەبێت بخرێتەوە ناو دەستوور و دواتر بۆ پاراستنی دەستوورەکە ببرێتەوە دەرەوە، بەڵام لەژێر ناوێکی تردا نەک ناوی دادگای فیدراڵی.
بڕیارەکانی ئەم دواییەی دادگاگە نەک لایەنگریان پێوە دیار بووە، بگرە تەواو لایەنگرن و دژ بە هەبوونی هەرێمی کوردستان بوون. کێشەی ئەم دادگایە بە تەنیا ئیشکالی یاسایی نییە، بگرە مانەوەیشیەتی لەژێر کاریگەریی گرووپ و لایەنی جیادا.
-پرسیاری دووەم، باشە با بەدیاریكراوی قسە بكەین، لە ماوەی ڕابردوودا دادگاكە دەسكاری یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی كرد و شێوازی هەڵبژاردن و كورسییەكانی گۆڕی، ئایا ئەمە كاری دادگای فیدراڵییە؟
وەڵام، بۆ ئەوەی بزانین ئەوە کاری ئەو دادگایەیە یان نا، دەبێ سەرەتا بپرسین ئایا بوونی کورسی کەمینەکانی کوردستان دژ بە کام مادەی دەستوورە؟ دواتر بپرسین ئەو دادگایە بە چ سیفەتێک ڕێگە بەخۆی دەدات هەموو کورسییەکانیان لا ببات؟
- فەرموو با پرسیارەكە بەو شێوەیە بێت كە ئێوە ڕێكتانخستەوە؟
بۆ وەڵامی بەشی یەكەمی پرسیارەكە، دەبێ بوونی کورسیی کەمینەکانی بە سەرجەم تەفسیرەکانی دەق تەفسیر بکەین و بەو مادانەی بپوێین کە تایبەتن بە سیستمی «فیدراڵی» لە دەستووردا.
کێشەی سەرەکی ئەم دادگایە ئەوەیە دەق تەنیا بە تەفسیری موجەرەد تەفسیر دەکەن، ئەمەیش نەک هەر هەڵەیەکی دەستووری گەورەیە، بگرە نەزانیشە لەبارەی دەستوور.
کورسی کەمینەکانی کوردستان بە گوێرەی سەرجەم تەفسیرەکانی دەقی دەستووریی، بە پێوەر و ستانداردە جیهانییەکانیش کۆک و تەبایە لەگەڵ دەستووری عێراقدا و هەڵوەشانەوەیان نادەستوورییە. ڕێکخستن و چۆنیەتی دابەشکردنی ئەم کورسیانەیش، چوارچێوەی کاری هەرێمە.
بۆ وەڵامی بەشی دووەمیش دەڵێم، دادگای فیدراڵی تەنیا کاتێک دەتوانێت مادەیەک یان یاسایەک هەڵبوەشێنێتەوە کە "فیدراڵیی" بخاتە مەترسییەوە و دەستوور پێشێل بکات، بەڵام لە بنەمادا کورسی کەمینەکان دژ بە دەستوور نەبوو و سیستمی حوکمڕانی عێراقیش فیدراڵی نییە، کەواتە چۆن بڕیارێکی وەهای داوە!
-پرسیاری سێیەم، دادوەر رزگار محەمەدئەمین كە یەكێكە لە دادوەرە دیارەكانی كوردستان و عێراق، لە دیمانەیەكدا هەفتەی رابردوو، تێبینی خستە سەر دادگاكە بەوەی كە بەگوێرەی دەستوور دروست نەبووە و پێش دەرچوونی دەستووری عێراق ئەم دادگایە هەر هەبووە، كوردیش زۆر پێداگیری لەسەر ئەم خاڵە دەكات كە دەبێت دادگایەك بەگوێرەی رێوشوێنەكانی دەستوور دروست بێت، هاوڕای ئەم بۆچوونانەی؟
وەڵام، هاوڕام، چونکە دادگاکە بەسەر دەستووردا سەپێندراوە و بەهۆی بوونی دەستوورەکەوە لە دایک نەبووە، تەنانەت لەگەڵ ئەوەدا نیم لەکاتی دروستکردنەوەیشیدا وەک دادگایەکی فیدراڵی ناو ببرێت. هەرێم جگە لە گفتوگۆ بژاردەی کشانەوەی هەیە لەو دادگایەدا کە من بەلامەوە پەسەندە.
-پرسیار چوارەم، بە گشتیی لە وڵاتانی فیدراڵیدا دادگای دەستووری بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە دەستوورییەكانە، بەڵام ئەم دادگایە هەست دەكرێ دابەزیوەتە ناو زۆر وردەكاری تری تایبەت بە هەرێمی كوردستان، هۆی ئەمە بۆچی دەگێڕیتەوە، ئایا شایانی ئەو ترسەیە كە كورد بەرامبەر دەسەڵاتی عێراق هەیەتی لە مێژوودا و پێشتر بە چەك و كیمیایی هێرشی لە دژ كراوە و ئێستە هانای بۆ یاسا بردووە؟
وەڵام، بڕیارەکانی ئەم دواییانەی ئەو دادگایە جێی نیگەرانی و ترسن، دەبێت حکوومەتی کوردستان بە جدی کار بکات بۆ چۆنیەتی ڕووبەرووبوونەوەی ئەو بڕیارانە و ئەوانەیشی لە داهاتوودا دەدرێن.
پەنا بردن بۆ ئەم دادگایە لەوێوە سەرچاوەی نەگرتووە کە لایەنە شکاتکەرەکان ڕۆشنبیریی دەستوورییان هەیە و باوەڕیان بە دادگایە بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکانیان، چونکە لە عێراق و ناوچەکەدا ئەم جۆرە کولتوورە بوونی نییە. مەبەست لەم هەنگاوانە ئەوەیە بەناوی پاراستنی دەستوورەوە هەرێمی کوردستان هێندە بچوک بکرێتەوە کە لەناو دەستوورەکەدا پێگەی دیار نەبێ. لە كاتێكدا هەرێمی کوردستان پێش بوونی ئەو دەستوورە هەبووە، دواتر دەستوورەکە وەک واقعێک هەرێمی قبووڵ کردووە و لە دەستووردا ڕێکی خستووە.
ئەوەم بۆیە گوت تا بڵێم بە تەنیا چەند مادەیەکی دەستوور ناتوانن هەرێمی کوردستان بپارێزن و لە بچووککبوونەوە و هەڵوەشانەوە دووری بخەنەوە. هەرێم دەبێ لە واقیعدا پتەوتر بکرێت، دواتر دڵ بە مادەی دەستوور خۆش بکات، ئەگەرنا بە لاوازی دەستوور نایپارێزێت.
-پرسیاری پێنجەم، لە بارودۆخێكی وادا كورد لە ڕووی یاساییەوە دەبێت چی بكات؟ ئاخۆ فیدراڵیی عێراق چۆنە كە بە ئاشكرا هەوڵی بە ناوەندكردنەوەی هەموو شتەكان دەبینرێ؟
وەڵام، فەلسەفەی سیستمی فیدراڵی واتە کاڵکردنەوەی ناوەند و دابەشکردنی ناوەند بەسەر هەرێمە فیدراڵی و کانتۆنە فیدراڵیەکاندا، بەڵام سیستمی حوکمڕانی عێراق فیدراڵی نییە، گەرچی بەو ناوەوە هاتووە. هەرێمی کوردستان دەبێت دۆخی دەستزوری و قانونی خۆی لەناو دەستووری عێراقدا بە ڕوونی بنووسێتەوە و تەفسیری بکات و وەک بەڵگە شەڕی مافەکانی خۆی پێ بکات، چونکە هەرێمێکە سیفەتی دەوڵەتی هەیە لەناو دەوڵەتێکی تردا کە عێراقە.
ڕاستتر بڵێم، دوو دەوڵەت لە عێراقدا بوونیان هەیە، هەولێر و بەغدان. هەرێم دەبێت ئەمە بکاتە بەڵگەی یاسایی و بیسەلمێنێ، دواتر بۆ دانوستان ئەوە بخاتە بەردەست بەغدا و لەو قاڵبەدا گفتوگۆ بکات.
هەرێم نابێت هیچ سازشێك بکات بۆ بەغدا کە لە قاڵبی دەوڵەتبوون بیباتە دەرەوە. بەڵێ کورد کەمینەن، بەڵێ ئەمڕۆ گیرفانمان بەتاڵە و دۆخی دەرەکی و ناوەوەیش نالەبارن، بەس بیرمان نەچێ کە لەسەر هەقین، ئەو لایەنەی لەسەر هەق بێت هەمیشە بەهێزترە لەوانەیتر.
ماوەتەوە لەڕووی دەستوورییەوە خۆمان ڕێک بخەین و دۆکیۆمێنتی نووسراو بخەینە بنهەنگڵمان و بە بەغدا و دنیایش بڵێین ئەمە دۆخی دەستووری ئێمەیە و تەنازولی لێ ناکەین و بواریش نادەین دەستوور پێشێل بکەن. ئەگەرنا هەنگاوەکانی داهاتوو دەستبردن دەبێ بۆ هێزی پێشمەرگەی کوردستان و تێکەڵکردنەوەیان لەگەڵ سوپای عێراقدا.