تەیب ساڵح یەكێكە لە پرشنگدارترین كەسایەتییە ئەدەبییەكانی وڵاتی سوودان، ڕۆمانەكەی بەناوی "وەرزی كۆچكردن بەرەو باكور" لە ساڵی 1966 دەنگدانەوەیەكی گەورەی دروست كرد.
ئەم رۆمانەی تەیب، چیرۆكی خوێندكارێكی سوودانی دەگێڕێتەوە، پاش چەندان ساڵ پەناهەندەیی لە ئەوروپا، دەگەڕێتەوە بۆ گوندێكی وڵاتەكەی، لەگەڵ كوڕێك بەناوی مستەفا دەبنە هاوڕێ كە لە جەنگی جیهانیی یەكەمەوە گەڕاوەتەوە و ئەزموونی خۆی لە گەڵیدا بەش دەكات.
ساڵی 2002، ئەم رۆمانە خرایە لیستی باشترین 100 رۆمانی ساڵ، لەلایەن بەشێك لە نووسەران لە ریزی شەش باشترین رۆمانە هاوچەرخەكانی ئەدەبیاتی عەرەبیدایە، تا ئێستە وەرگێڕاوەتە سەر 30 زمانی جیهانی و لە 176 پەڕە پێكهاتووە.
پوختەی ڕۆمانەكە:
ڕۆمانەكە لە دەوری گەنجێكی سوودانی دەسووڕێتەوە كە دوای تەواوكردنی خوێندنەكەی لە بەریتانیا، دەگەڕێتەوە بۆ گوندە بچووكەكەی لە كەناری ڕووباری نیل.
گێڕەرەوەی بێ ناو (كە بە ئەگەرێكی زۆرەوە نوێنەرایەتیی خودی نووسەر دەكات) لە گوندەكەدا كەسایەتییەكی نهێنی بە ناوی مستەفا سەعید دەدۆزێتەوە كە پیاوێكی ڕۆشنبیرە و حەزی لە خوێندنەوەیە، بەڵام نهێنیە تاریكەكانی پێوەست بە ڕابردووی خۆی لە ڕۆژئاوا هەڵگرتووە.
ڕۆمانەكە لە ڕێگەی چیرۆكەكانی مستەفا سەعیدەوە ئاشكرا دەكات وەك خوێندكارێكی درەوشاوەی سوودانی كە لە سەردەمی كۆلۆنیالیزمدا، گەشتێكی بۆ بەریتانیا كردووە و لەوێ پێوەندی سۆزداریی لەگەڵ ژنانی ئینگلیزدا دامەزراندووە كە بە كارەساتی دڵتەزێن كۆتایی پێ هاتووە، لەناویاندا خۆكوشتنی بەشێك لە ژنەكان.
مستەفا باس لە ململانێی ناوەوەی خۆی دەكات لەگەڵ شوناس و كولتووری ڕەسەنی خۆی و ئەو برینە دەروونییانەی كە لە ئەنجامی كۆلۆنیالیزمەوە دروست دەبن.
ڕۆمانەكە لە نێوان ژیانی گێڕەرەوە و مستەفا سەعیددا دەجووڵێت، كە دووەمیان دەبێتە ڕەمزی ئەو دژایەتییە كولتووری و سیاسییانەی كە كۆلۆنیالیزم بەجێی هێشتوون. هێڵی سەرەكیی ڕۆمانەكە نیهێنییەكانی ژیانی مستەفا سەعید كە پاڵەوانی سەرەكی ڕۆمانەكەیە. هەروەها دیوێكی مێژووی و سیاسیش شانبەشانی ڕووداوەكان دێتە ناو باسەكەوە، ئەویش داگیركردنی وڵاتی سوودان لە ساڵی (١٨٩٨) لەلایەن (كیچنەر) كە سەركردەی سوپاسی ئینگلیزەكان بوو لەو سەردەمەدا.
هەروەها كاردانەوەكانی پاڵەوانەكە لە مەڕ داگیركردنی وڵاتەكەی لەلایەن ئینگلیزەكان و چۆنێتیی بیركردنەوە و چۆنێتیی ویستی هەستی تۆڵەكردنەوە. حیكایەتخوانی ڕۆمانەكە كەسێكە كە بە شوناس خەڵكی سوودانە و حەوت ساڵە لە زێدی خۆی دابڕاوە، تازە نامەی دكتۆرای لە بەریتانیا تەواو كردووە لە ئەدەبیاتی ئینگلیزی و دەگەڕێتەوە سەر زێدی خۆی كە گوندێكی بچووكە لە كوێرەدێیەك لە سەر ڕووباری نیل.
پرسە سەرەكییەكانی ناو ڕۆمانەكە
١- كۆلۆنیالیزم و لێكەوتەكانی
"وەرزی كۆچكردن بۆ باكور" باس لە كاریگەریی كۆلۆنیالیزم دەكات لەسەر گەلانی كۆلۆنیالیزكراو و چۆنیەتیی گۆڕینی ناسنامەی تاك و كولتوورەكان. مستەفا سەعید نوێنەرایەتیی هەوڵێك دەكات بۆ یاخیبوون لە كۆلۆنیالیست بە دەستكاریكردنی كولتوورەكەی، بەڵام لە كۆتاییدا بۆی دەردەكەوێت كە ئەم ململانێیە بە شێوەیەكی شەخسیی دەكەوێتەوە.
٢-شوناس و نامۆبوون
مستەفا سەعید لە حاڵەتێكی دوو نامۆبووندا دەژی: بەتەواوی سەر بە كولتووری ڕۆژئاوا نییە، هەروەها هەست بە هەستێكی ڕاستەقینەی سەر بە كولتووری سوودانیی خۆی ناكات دوای گەڕانەوەی. ڕۆمانەكە ڕەنگدانەوەی پرسیارەكانە لەبارەی ناسنامە و ئەو زیانەی كە تاك ڕووبەڕووی دەبێتەوە كاتێك لە نێوان دوو كولتووری دژبەیەكدایە.
٣-ململانێی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا
ڕۆمانەكە وێنەی ڕۆژهەڵات وەك قوربانیی كۆلۆنیالیست پێشان دەدات، وێنەی ڕۆژئاواش وەك كۆلۆنیالیستێكی ستەمكار پێشان دەدات، بەڵام پێوەندی نێوان ئەو دوو لایەنە یەكلایەنە نییە؛ لە بەرانبەردا مستەفا سەعید جۆرێك كۆنترۆڵی سۆزداری بەسەر ژنانی ئەوروپیدا دەكات.
٤-ژن وەك هێمایەكی كولتووری
ژنان لە ڕۆمانەكەدا وەك هێمایەكی كولتووری بەكار هێنراون كە گوزارشت لە پێوەندی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا دەكات. مستەفا ژنانی ئەوروپی وەك ئامرازی تۆڵەسەندنەوە لە ڕۆژئاوا دەبینێت، بەڵام ئەمە دواجار كارەساتی لێ دەكەوێتەوە.
٥-پیاوسالاری و دەسەڵات
مستەفا سەعید بیرۆكەی زیادەڕەوی لە پیاوسالاری و كۆنترۆڵكردن بەرجەستە دەكات كە دواجار شكست دەهێنێت. ڕۆمانەكە شیكاری دەكات كە چۆن ڕۆڵە كۆمەڵایەتییەكانی پێوەست بە پیاوسالاری دەتوانن وێرانكەر بن.
كارەكتەرە سەرەكییەكان
١-گێڕەرەوە
گەنجێكی سوودانی خوێندەوارە، دەنگی هاوسەنگی نێوان نەریتی و مۆدێرن دەردەخات. نوێنەرایەتی سەرلێشێواوی و پرسیاركردن دەكات لە بەردەم ئەزموونی مستەفا سەعیددا.
٢-مستەفا سەعید
كارەكتەری ناوەندی ناو ڕۆمانەكە، زیرەك و ڕۆشنبیرە، بەڵام پڕ نهێنی و ئازاردراو، نوێنەرایەتیی هێمایەك دەكات بۆ ئەو دژایەتییانەی كە لە ئەنجامی ململانێی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا سەرهەڵدەدەن.
٣-ژنانی ئەوروپی
وەك ژان مۆرس نوێنەرایەتیی ڕۆژئاوای نهێنی دەكات كە هەم ئیغراكردنە و هەم وێرانكەر. ڕۆمانەكە پێشان دەدات كە چۆن ژن وەك ئامرازێك لە ململانێی كولتووری قووڵتردا دەقۆزرێتەوە.
٤- كارەكتەری گوندەكان
كارەكتەرەكان نوێنەرایەتی شێوازی ژیانی نەریتی سوودانی و سادە دەكەن كە تەواو جیاوازە لە ژیانی مستەفا سەعید لە ڕۆژئاوا.
شێوازی ئەدەبی
• ڕۆمانەكە پشت بە گێڕانەوەی تێكەڵاو دەبەستێت كە گێڕەرەوە چیرۆكەكەی دەگێڕێتەوە و لەگەڵ یادەوەرییەكانی مستەفا سەعیددا تێكەڵاوی دەكات. ئەم شێوازە تیشك دەخاتە سەر دۆخی لەدەستدان و نامۆبوون.
• زمان تێكەڵەیەك لە قسەخۆشی عەرەبی و وێنەی شیعرییە كە جوانییەكی تایبەت بە دەقەكە دەبەخشێت.
• هێماسازی بەشێوەیەكی بەرفراوان بەكار دەهێنرێت، بەتایبەتی لە وێناكردنی پێوەندیی نێوان كارەكتەرەكان و نێوان كولتوورەكاندا.
شیكاری دەروونی بۆ كەسایەتیی مستەفا سەعید
• یاخیبوون: مستەفا بە ئیستغلالكردنی سیمبولەكانی، هەوڵی یاخیبوون لە كۆلۆنیالیزم دەدات، بەڵام لە پرۆسەكەدا خۆی لەناو دەبات.
• نامۆبوون: مستەفا بەدەست هەستێكی قووڵی نامۆبوونەوە دەناڵێنێت، بەو پێیەی سەر بە هیچ كام لەم دوو كولتوورە نییە.
• خۆكوشتنی ڕەمزی: دیارنەمانی مستەفا بۆ ناو ڕووبارەكە، دەتوانرێت وەك رادەستبوونی كۆتایی بەو ململانێیە بخوێنرێتەوە كە ناتوانێت چارەسەری بكات.
ئەو پەیامانەی ڕۆمانەكە هەڵیگرتووە
١- لە ململانێ فەرهەنگییەكان سەركەوتن نییە.
ڕۆمانەكە ئەوە دەردەخات كە ململانێی نێوان كولتوورەكان، هیچ براوەیەكی ڕاستەقینەی نییە و زۆرجار تاكەكان قوربانیی ئەو ململانێیەن.
٢-ڕەخنە لە كۆلۆنیالیزم و عەقڵی ڕۆژهەڵاتی.
ڕۆمانەكە نەك هەر ڕەخنە لە كۆلۆنیالیزم دەگرێت، بەڵكو ڕەخنەش ئاراستەی كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكان دەكات كە شكست دەهێنن لە ڕووبەڕووبوونەوەی میراتی كۆلۆنیالیزمی خۆیان.
٣- ناسنامەی دڕاو
ڕۆمانەكە ڕەنگدانەوەی كارەساتی ئەو شوناسە دڕاوەیە كە كۆمەڵگە كۆلۆنیالیستەكان تووشی بوون.
ئەنجام
"وەرزی كۆچكردن بەرەو باكور” تەنیا ڕۆمانێك نییە لەبارەی كۆلۆنیالیزم یان پێكدادانی كولتوورەكان؛ لێكۆڵینەوەیەكی قووڵە لە مرۆڤ، لە كاتێكدا ڕووبەڕووی پرسیارە گەورەكانی شوناس و شوێنی خۆی دەبێتەوە لە دنیادا، بە شێوازە جوانیناسییە ناوازەكەی و تەوەرە دەوڵەمەندەكانی، ڕۆمانەكە بەرهەمێكی زیندووە مشتومڕ و تێڕامان دەورووژێنێت".
ئەلتەیب ساڵح . وەرزی كۆچ بەرەو باكور . وەرگێڕانی: سەباح ئیسماعیل . دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس . چاپی یەكەم. هەولێر. 2007.