یەكەم/ عێراق و گەڕانەوەی ناوەند
لابردنی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پەرلەمانی عێراق و سەرکردەی دیاری سوننەکان، بە لایەنی کەمەوە ئەوەی پێگوتین کە عێراق وەک دەوڵەت و دامەزراوەی باڵا، رۆژ دوای رۆژ بەرەو ناوەندبوون و ناوەندگەرایی و کۆکردنەوەی هەموو دەسەڵاتەکان لە یەک ناوەنددا، دەچێتەوە. عێراقی دوای 2003 جارێکی تر لەسەر بنەمای پەرتکردن و دابەشکردنی دەسەڵات، نەک کۆکردنەوەی دەسەڵات و جارێکی تر گەڕانەوە بۆ سیستمی ناوەندێتی و تۆتالیتاریزم، بە تامێکی تر و بە دەست مەزەوێکی ترەوەیە.
عێراقی سوننە و بەعس، عێراقێکی ناوەندگەرابوو بە تامی سوننە، ئەمجارە و ئێستە عێراقی شیعەکانە بە سەرکردایەتی و رابەرایەتی شیعە وەک هێزێکی رکابەر لە بەرانبەر سوننە و کورددا. بیرۆکەی فیدڕاڵیزم لە بنەمادا بۆ ئەوە هاتە کایەوە رێگری بکات و بەربەست لە بەردەم خەیاڵ و هەوڵی کۆکردنەوەی دەسەڵاتەکان و زیندووبوونەوەی تۆتالیتاریزم دابنێت. بۆیە دەوڵەتی سادەی ناوەندگەرا ئێستە لە دنیادا باوی نەماوە و هیچ سیستمێکی دیمۆکراسی دەسەڵات لە یەک ناوەنددا کۆ ناکاتەوە و مۆنۆپۆلی جومگەکانی دەسەڵات و پانتایی دەسەڵات ناکات.
لەبری ئەوە، دەسەڵات دابەش دەکرێت و پەرت دەکرێت، وەک رێگەچارەیەک بۆ دیموکراسیەتێکی نوێنەرایەتی و راستەقینە و دەرفەتدان بە هەموو لایەن و پێکهاتە و هێزەکان، بۆ ئەوەی بەشدار بن لە هاوبەشی دەسەڵات و خۆیان نوێنەرایەتی و حکومڕانی خۆیان بکەن، بەبێ ئەوەی حکومڕانی بکرێن لەلایەن ئەوانەی ناسنامەیان جیاوازە و ناتوانن
وەک پێویست ببنە نوێنەریان و تەنانەت پێشێلی مافەکانیشیان دەکەن و ناسنامە و بوونە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکەیشیان رەت دەکەنەوە.
زیندووترین نموونە، عێراقی سەردەمی بەعس کە جینۆساید (کۆمەڵکوژی) و ئەنفال و وێرانکردن و لەناوبردن و شەهیدکردنی سەتان هەزار خەڵکی سڤیل و بێتاوانی لێکەوتەوە. لە یوگسلاڤیای پێشوو و سەردەمی تیتۆش بەهەمانشێوە و هەمان عەقڵیەت کارەساتی گەورە روویداوە و جارێکی تر لە ئەوڕوپا ململانێی ئیتنیکی و رەتکردنەوەی ئەلبانیە مسوڵمانەکانی لەلایەن سڕبە مەسیحییەکانەوە، لێکەوتەوە.
دووەم/ داعش و دۆسیەی ئاسایش لە عێراق
لەم چەند رۆژەدا جارێکی تر داعش (دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام) چەند هێرشێک كرد و لەگەڵ هێزەکانی سوپای عێراق و تەنانەت خەڵکی شارستانی و ناچەکداریش رووبەڕوو دەبێتەوە و چەندان هاووڵاتی عێراقی دەکوژێت و چەندانی تریش بریندار دەکات. گەڕانەوەی داعش ئەگەر بەشێوەی سیمبولی و زۆر سنوردار و لاوەکیش بێت، هێمایە بۆ چەندان دیاردە و هۆکارەكە لە عێراق و کۆمەڵگەی عێراقیدا بەمشێوەیەی خوارەوە:
یەکەم، دۆسیەی ئاسایش لە عێراق هێشتا پڕە لە کەموکوڕی و بۆشایی و دەوڵەت وەک دەزگایەکی باڵا تا ئێستە نەیتوانیوە ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە و جۆرێک لە ئاسایش و دڵنیایی بۆ هاووڵاتی و کۆمەڵگە و دەوڵەت دابین بکات.
دووەم، هێز لە عێراقدا هێشتا رێکنەخراوە و بە عەقڵانی و دەزگایی نەبووە و نەکراوە. واتە هێزە چەکدارەکان هێشتا بە دەزگایی نەبوون و یەک ناوەند و یەک رێسا و مەڵبەند بەڕێوەیان نابات، بەڵکوو هێز دابەش و پارچە پارچە بووە و لە دەرەوەی دامەزراوە نیشتمانییەکان دەجوڵێنرێن و ئاڕاستەدەکرێن و هەر لایەنە و لە بەرژەوەندی خۆی بەکاریان دێنێت و ناسنامە و بەرژەوەندی و سیاسەت و حکومڕانی خۆی پێ دەپارێزێت و بەرگری پێ لێ دەکات، ئەمەیش دواجار زیانێکی گەورە بە پڕۆسەی بەرهەمهێنانی ئاسایش و دڵنیایی و تەنانەت بنیاتنانی دەوڵەت و ئاشتیش دەگەیەنێت.
سێیەم/ مووچە و پرسی ناوەندگەرایی
پرس و کێشەی ناردن و نەناردنی مووچە ئێستە لە هەموو کات زیاتر مایەی سەرنج و هەواڵ و قسەوباسی رۆژانەی خەڵکە. رۆژانە دەیان پەیجی فەیسبووک و کەناڵ، خەریکی گواستنەوەی هەواڵی مووچە و کێشەی مووچەن. راستییەکەی ئەوەی مووچەی کردووە بە هەواڵ، دەزگا و ناوەندە هەواڵییەکان نین، بەڵكوو عەقڵیەت و ئەو دەزگا زەبەلاح و قەبە و گەورە و ناوەندەیە کە دەیەوێت مووچە وێردی سەرزوانی رۆژانەی خەڵکی کوردستان بێت.
بەپێی بودجەی پەسەندکراوی عێراق، فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەبێت مووچەی خۆیان لە کات و ساتی خۆیدا لە دوای ناردنی لەلایەن بەغداوە وەربگرن، بەڵام بەهۆی نەناردنی مووچە و بە ئامرازكردنی ململانێ و یاری سیاسی لەلایەن دەستەبژێرێکی سیاسیی عێراقییەوە کە دەخوازن هەموو دەسەڵاتێکی دەوڵەت بەدەست ناوەند و بەغداوە بێت. دەسەڵات لێرە واتە دەسەڵاتی ئابووری، دارایی، بودجە، بەهاکان و زۆر شتی تر.
راستە لە سیستمی فیدڕاڵیدا دەوڵەتی ناوەند نەخشە و نیگاری پرسەکانی وەک دارایی، سوپا و دەرەوە دەکات و هێلە گشتییەکانی دادەڕێژێ و لای خۆی گلیان دەداتەوە، بەڵام نابێت مووچە و بودجە بە ئامراز بکرێن و وەک کارتی سیاسی و گوشاری سیاسی بۆ لاوازکردنی رکابەرەکانت بەکاری بێنیت، بە تایبەت کاتێک ئەم جۆرە سیاسەت و حکومڕانییە پڕۆسەی گەشەپێدانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی دوادەخات و زیانی پێ دەگەیەنێت.
زانستە سیاسییەکان لە بابەتی گەشەپێدانی سیاسیدا، کۆمەڵێک بەربەست باس دەکات، زانای بەناوبانگی سیاسی (لوسیان پای) ئاماژە بەوە دەكات كە بەربەستەکانی بەردەم گەشەپێدانی سیاسی خۆی لە شەرعیەت، ناسنامە، بەشداری سیاسی، ئاوێتەبوون، ناوەندگەرایی و شۆڕنەکردنەوەی دەسەڵات بۆ خوارەوە، دەبینێتەوە. ئەوەی ئێستە لە عێراق روو دەدات، هەموو ئەو بەربەستانەن کە لە گەشەپێدانی سیاسیدا ئاماژەی پێ کراوە.