فەیلییەكان گرووپێكی چەپێنراوی ئاینی و نەتەوەیی ناو مێژووی پڕ لە شەڕ و شۆڕی عێراقن. ململانێی شوناس و جەنگی تایفیی خوێناویی عێراق، كۆڵانەكانی ئەم گرووپە دیاریكراوەی ناو كوردەكانیشی هاڕی. جەنگی عێراق -ئێران لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو زیاتر دەرگای بەسەر ئەم تەسفیە حیسابییە كردەوە كە پاشخانەكەی لە ئایدۆلۆجیای بەعسیزم خۆی حەشار دابوو، ئەم پاكتاوە كە بەشێكی زۆری نەتەوە ناعەرەبەكانی گرتەوە، بەشێوەیەكی دڕندانەش كورد و بەدیاریكراوی گرووپێكی بچووكی ناو كوردەكانی گرتەوە كە فەیلییەكان بوون.
لە١٠ نیسانی ساڵی ١٩٨٠ حكوومەتی عێراق، بڕیاری ژمارە(٦٦٦)ی دەركرد كە تێیدا دووپاتی لەوە دەكردەوە (ئەگەر كەسێك ناسنامەی عێراقی نەبێ، دەبێ ڕەوانەی ئێران بكرێ)، ئەمەش جۆرێك لە شەرعییەتدان بوو بە قەڵاچۆكردنی فەیلییەكان. فەیلیبوون دواجار تاوان بوو، یەكەم لەبەرئەوەی كورد بوون و دووەم لەبەرئەوەی لەڕووی مەزەوییەوە شیعە و سەربە ئێران بوون.
لە سەروبەندی كەمپینی ئەنفالدا كە كوردەكانی گرتەوە، فەیلییەكان دووچاری لەسێدارەدان و ئاوارەبوون و كوشتن بوونەوە. فاشیزمی سەدام تانكێك بوو جەستەی هەموو ئەوانەی دەهاڕی كە لە دەرەوەی سیستمە سیاسی- نەتەوەییەكەی عەرەب بوون. ترسناكیی فاشیزمی سەدام لەوەدابوو شەرعییەتێكی ڕەهای دابوو بەم پاكتاوە، دروشمەكانی یەكێتیی عەرەب و شێری عەرەب لەسەر حیسابی تیرۆركردنی ئەو كەمە نەتەوە و ئاینییانە بوو نەك جەنگی ئەمەریكا و ئیسرائیل.
سەدام بۆ گەڕان بەدوای ئەم ئەنفال و جینۆسایدە، شەرعییەتە ئەخلاقییەكەی لە ئایدۆلۆجیای بەعسیزم وەرگرتبوو، ئەوانەی لە دەرەوەی پڕۆژەی عرووبە بووبن، تابووری ئێران یان بە موخەریب ناوزەند دەكران و دەبوو بە تەواوی سڕ بكرێن.
ئەم جەنگە بەتەنیا لەڕووی فیزیكییەوە دەست پێ نەكرابوو، بگرە لەڕووی كولتووری و سڕینەوەی زمانیشەوە بەشێوەیەكی چڕ پێش خرابوو، خوێندن و قسەكردن بەزمانی دەرەوەی عەرەب وەك كوشتنی زمانی عەرەب تەماشا دەكرا. لەلایەكی ترەوە ئەم شەڕە ڕەهەندێكی تاكتیكیشی هەبوو بەوەی قووڵكردنەوەی دابەشكاری بوو لەناو كوردەكان كە جیاوازی مەزەوییان هەبوو، ناسیۆنالیزمی عەرەب، سەروەریی خۆی لە لەناوبردنی گەلانی ناعەرەب دەبینییەوە، هەم بە تیرۆری ڕەوانیان و هەم بەتیرۆری شوناسییان.
فاشیزمی سەدام لەسەر بنەمای كوشتنی زمان و شوناسی دەرەوەی عەرەب بوو، هەموو ئیشكردنەكە بۆ سڕینەوەی دوژمنێك بوو كە كەلێنی دەخستە ناو ستراكتۆری ئایدۆلۆجیای بەعسیزمەوە. نازیزم و بەعسیزم لە قووڵاییدا هەمان سیستم بوون لەڕووی دینامیكییەتی كاركردنەوە، بەڵام سەدام جیاوازتر لە هیتلەر توانی دوو جۆر كوورە دروست بكات بۆ تواندنەوەی فەیلییەكان، یەكەمیان؛ بۆ سووتاندنی جەستەیان، دووەمیان؛ سووتاندنی مێژوو و بیرەوەرییان. كاریگەرییەكە بەجۆرێكە لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقیشەوە ئەم گرووپە نەیانتوانیوە بەتەواوی مومارەسەی كولتوور و زمانەوانیی خۆیان هەبێت.
نووسەری كورد بەختیار عەلی بە ڕۆمانێك ئاوڕێكی رژدی لەم دوو جۆرە هۆڵۆكۆستەی فەیلییەكان داوەتەوە، ڕۆمانی "بەندەر فەیلی" كۆی ڕەهەندەكانی فاشیزمی سەدامی لەبەریەك دەرهێناوە كە بەسەر جەستەی ئایدیاڵی فەیلییەكان پیادە كرا. بەندەر فەیلی كە منداڵێكە هەر لە گرتووخانەدا لە دایك دەبێت و دوای چەندان ساڵ ئازاد دەبێت، نموونەیەكی بەرجەستەی مێژووی فەیلییەكانە، لەدایكبوونی بەندەر لە گرتووخانەدا میتافۆرە بۆ ئەو ڕاستییەی كە (هەر لە بناغەدا فەیلییەكان لەناو فەزای گرتووخانەدا ژیان مەسرەف دەكەن) ڕۆمانەكە بەتەواوی ئاوڕی لە هەردووك ڕەهەندی هۆڵۆكۆست داوەتەوە بەوەی تاكە تاوانی بەندەر كە لە گرتووخانەیە، بریتییە لە فەیلیبوونەكەی.
كێشەی كەمینە لەسەر ئاستی دنیادا كێشەیەكی رژدە، بەڵام ئەوەی لە عێراقدا بەسەر ئەم گرووپە ئاینی و ئیتنییە هات، كەموێنە بووە. فاشیزمی سەدام هەمیشە وەك مەترسییەكی ئەبەدی سەیری كورد و بەدیاریكراوی فەیلییەكانی كردووە. سەدام هەمیشە وەك منداڵەكانی ساتۆرن نیگای فەیلییەكانی كردووە، ساتۆرن هەموو منداڵەكانی دەخوات تا ڕۆژێك نەبنە مایەی مەترسی بۆ سیستمە داخراو و ئیلاهییەكەی. هەموو سیستمێك بۆ ئەوەی بژیت پێویستی بەدروستكردنی دوژمنە. نازیزم لە قووڵاییدا هەستی بە چاڵێك و خەرەندێكی مێژوویی دەكرد. بۆ ئەوەی لە ڕووی سایكۆلۆجییەوە بەرگەی ئەو كەلێنە بگرێت، هۆكاری كەلێنەكەی خستە ئەستۆی جووەكان، واتا ئەوە جووە بەربەستە لەسەر كەماڵییەتی من.
بەبڕوای "ئەریك فڕۆم" كرۆكی دیكتاتۆرییەت ترسنۆكییە. واتا ترس لە هەبوونی شەبەق و كەلێن وادەكات بۆ دوژمنێك بگەڕێین تا لەڕێیەوە ناتەواوییەكانی ناوەوەمان بەرگە بگرین و بیخەینە ئەستۆی ئەویتری دوژمنەوە. سەدام و سیستمەكەی بەهەمان فۆرم بۆ دوژمنێكی نادیار دەگەڕا تا لەڕێی فەیلییەكانەوە توانی بەبنبەستی بگەیەنێت. ئەوە منی عەرەب نیم كە خاوەن كەلێنم، بەڵكو ئەوە كورد یان فەیلییەكانن بوونەتە هۆكاری ئەم ناتەواوییە.
فەیلییەكان لە دوای پرۆسەی ئازادیشەوە نەیانتوانیوە بگەنە فەزایەكی دیموكرات و ئازاد، ئەوان تائێستەش وەك كەمینەیەكی خنكاوی ناو داهاتوویەكی نادیار ژیان بەڕێ دەكەن. دیارە ئەمە بۆ ئێزیدی و كەمینەكانی تریش ڕاستە. دیموكراتیی دوای سەدام پیادەكردنی جۆرێكی تری فاشیزمە بە كەرستە و ئەدەواتی نەرمتر. ئەوەی دوای ٢٠٠٣ هاتووەتە ئاراوە هیچ نییە جگە لە دیكتاتۆرییەت، بەڵام لەڕێی هەڵبژاردنەوە دیكتاتۆر دیاری دەكرێت. تا ئێستەش عەقڵییەتی شۆڤینی و پان عەرەبیزم، مەئوای سیاسەتی عێراقی جێنەهێشتووە، تائێستەش فەیلییەكان مامەڵە لەگەڵ نادیاردا دەكەن، فەیلییەكان سزا دراون بەوەی نەزانن بەیانی چی ڕوو دەدات.
ماڕك فلۆربایێ لە كتێبی (دیموكراتی یان سەرمایەداری)، ڕستەیەكی سەرنجڕاكێشی هەیە كە گومان دەخاتە سەر كۆی سیستمی دیموكراسی لە دنیای وڵاتانی سێیەم، فلۆربایێ دەڵێت، "دیموكراتی هەر ئەوە نییە پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری گرەنتی بكات، بەڵكو پێویستە داهاتووش بۆ هاووڵاتییان مسۆگەر بكات". واتا هێشتنەوەی هاووڵاتی لەناو ئەگەر و تەگەری ئەوەی كەی دەمرین، فۆڕمێكی یەكجار توندی دیكتاتۆرییەتە. مەترسی ونبوونی سبەی مەترسییەكی رژدە ڕووبەڕووی فەیلییەكان بووەتەوە لە دنیای دوای سەدامەوە.
لە كۆتاییدا دەتوانین بڵێین سەدام یەك ڕووداو نییە دژ بە فەیلییەكان، بەڵكو دوو ڕووداو و دوو قۆناغە، سەردەمی سەدام و دوای سەدام. فاشیزمی سەدام بەجۆرێك دەستی دایە پاكتاوی كوردەكان كە ئەستەمە درۆكانی دیموكراسی ئەو برینە چارە بكەن. فەیلییەكان ئایكۆنی ئاشكراكردنی فاشیزمن لە عێراقی سەدام حوسێندا. بۆ ئەوەی ئەو مێژووە شیكار بكرێت، پێویستمان بەزیاد لە چەندان فۆرمی ئیشكردنە لەسەر ئاستی سیاسی و كولتووری و مێژووییمان.
سەرچاوەكان:
١-بەختیار عەلی، بەندەر فەیلی، ٢٠٢٣
٢-فاتیح عەبدوڵا شوانی، جینۆسایدی بێدەنگی كوردانی فەیلی، چاوی كورد، ٨/٢/٢٠٢٣ ، https://chawykurd.com/
٣-ئەحمەد كەركووكی، كوردانی فەیلی ناسنامەی نەتەوەیەكی مافخوراو، ANF News,، ٢٣/٣/٢٠٢٠ ، https://anfsorani.com
٤- دكتۆر ناجح گوڵپی، جینۆسایدی كوردی فەیلی، kurdpa ، ١٥/خاكەلێوە/٢٧١٦، https://kurdpa.net/so/new
٥ـ مارك فلۆربایێ، سەرمایەداری یان دیموكراتی، وەرگێڕانی ئیسماعیل كوردە، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاوێر ٢٠١٨.
٦-ئەریك فرۆم، بەناوی ژیانەوە، وەرگێڕان: ئازاد بەرزنجی، دەزگای چاپ سەردەم، ٢٠١٦