یەكەم/ کیان و ناسنامە
رەنگە سەتان جار باس لە هۆی کێشەکانی نێوان هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان و بەغدای پایتەختی عێراقی فیدڕاڵ کرابێ، زۆرترین هۆکار خرابێتە ڕوو و بە زۆر شێوەیش روون کرابێتەوە، بەڵام کەمجار باس لە سیاسەتی ناسنامە وەک هۆکارێکی ریشەیی و بنەڕەتی کێشەکان، کراوە.
ناسنامە و سیاسەتی ناسنامە چییە؟ ناسنامە لە سادەترین پێناسەدا، واتە چ تایبەتمەندییەک تۆ وەک تاک و نەتەوە وەک گرووپێکی کۆمەڵایەتی، لەوانیتر جیا دەکاتەوە، رەگەز و خاڵە جیاکەرەوەکانی تۆ چیین؟ کەرەستەکانی جیاکردنەوەی تۆ لەگەڵ گرووپەکانی تر لەسەرچی بنیات نراون؟
لە عێراق، خاڵی جیاکەرەوەی نێوان کورد وەک نەتەوە و عەرەب زۆرن، بە لایەنی کەمەوە، تۆ بە زمانێک گفتوگۆ دەکەیت جیاواز لە زمانی ئەوان، دواتر ئەم جیاوازییە درێژ دەبێتەوە بۆ کولتوور، نەریت، شێوەی ژیان، فەرهەنگ و زۆر بواری تر. تەنانەت ئەم جیاوازیەی نێوان نەتەوە و گرووپەکان، هاندەری سەرەکی دەوڵەتی فیدڕاڵی بووە لە عێراق. لێرەوە سیاسەتی ناسنامە دەبێت بە یەکێک لە هۆکاری ناکۆکی و کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، بەڵام چۆن و بە چ رێگەیەک؟ ئەمە پرسیارێکی تری جەوهەرییە و دەبێت وەڵامی بدەینەوە.
عێراقی نوێ لەسەر چەند کۆڵەگەیەک بنیات نراوە، یەکێک لەوانە هاوبەشی و هاوسەنگییە لە دەسەڵات و بەڕێوەبردن و رێکخستندا، دیارە بە دەستووریش ئەم تێگەیشتنانە ئاماژەیان بۆ کراوە، هاوسەنگی بەو مانایەی هەر ناسنامەیەک رۆڵی هەبێت لە حکومڕانی و بڕیارداندا و جۆرێک لە سەربەخۆیی هەبێت و هەموو پرسێک بە ناوەند و یەک مەڵبەندی بڕیارەوە گرێ نەدرێت و کۆ نەکرێتەوە. بەڵام عێراق ئەو جۆرە فەلسەفەیەی بۆ حکومڕانی و بڕیار و بەڕێوەبردن پێ قبوڵ نییە و نایەوێت هەر نەتەوە و ناسنامەیەک سەربەخۆیی خۆی هەبێت و هەوڵی ئەوە دەدات ئەوەی دروست بووە و بنیات نراوە، هەڵبوەشێتەوە، بە تایبەت کیانی هەرێمی کوردستان کە لەسەر بنەمای ناسنامەی نەتەوەیی و جیۆگرافیا هاتووەتە کایەوە.
دووەم/ فاکتەری هەرێمی و دەستوەردان
دەستوەردانی دەرەکی یەکێکی ترە لە هۆکارەکانی کێشە و ئاڵۆزییەکان، ئەم هۆکارە پێوەستە بەوەی کە بڕیاردەر لە عێراق، عێراقی و دەستەبژێری سیاسی و ئەوانە نین کە نوێنەرایەتیی خەڵک و هاووڵاتی و گرووپە کۆمەڵایەتییەکان دەکەن، بەڵكو ئەوەی خاوەن بڕیار و هەژموون و باڵایی و دەسەڵاتە، هێزە دەرەکییەکانن، بەمەیش سیاسەت لە بری ئەوەی لەسەر بنەمای هاووڵاتیی دەگۆڕێت بۆ سیاسەت لەسەر بنەمای مەزەو و ناعەقڵانیەت و بەڕێوەبردنی وڵات لەڕێگەی هێزە دەرەکی و هەرێمییەکانەوە.
هەر لە زەوییەوە تا دەگاتە ئاسمان و دامەزراوە و هێزە چەکدارەکانی عێراق، هەمووی هێزە هەرێمییەکان ئاڕاستەی دەکەن و بەڕێوەی دەبەن! لە زانستی سیاسەت و ئەدەبیاتی دەوڵەتدا، ئەو دۆخە کێشەیەکی گەورە و بنەڕەتییە، چونکە دەوڵەت و دامەزراوەکانی دەبن بە کەرەستە و ئامرازی ململانێ، بە دەسەت هێزە دەرەکییەکانی ترەوە، بەمەیش ناکۆکی و ململانێ و جیاوازی زۆر دەخاتە ناو گرووپە جیاوازەکانەوە، بە تایبەت ئەوانەی ستاتۆی سیاسی تایبەتیان هەیە و لەسەر بنەمای هەرێم یان ویلایەت یاخۆ هەر ناو و ناونیشانێکی تر رێکخراون و ددانیان پێدا نراوە و رەوایەتی یاسایی و دەستوورییان وەرگرتووە.
دۆخی ئەمڕۆی عێراق بە تەواوی گوزارشتە لەو دەستوەردانەی ئاماژەمان پێ کرد، هێزی تر بوونەتە فاکتەری قووڵکردنەوەی کێشەکان و فراوانکردنی بازنەی جیاوازی و ناکۆکییەکان و رۆژانە هەموو هاووڵاتییەکی عێراقی و هەموو تاکێک لە هەرێمی کوردستان، هەستی پێ دەکات.
سێیەم/ ئابووری و سامانی سروشتی
پرسی چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئابووری و سامانی سروشتی، یەکێکە لە پرسە قووڵ و ئاڵۆزەکانی ناو هەر وڵاتێک، چونکە بەشێوەیەکی گشتی پێوەندی بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و دووبارە دابەشکردنەوەی داهات و بودجە و سامانی وڵاتەوە هەیە، تەنانەت هەندێکجار لە وڵاتی تاککولتوور و دەوڵەتی سادە و ناوەندیشدا، هەر دەبێتە سەرچاوەی کێشە و ململانێ، بەڵام لە دەوڵەتی فرەکولتوور و فیدڕاڵی و سیاسەت لەسەر بنەمای ناسنامە، زیاتر دەبێتە سەرچاوەی ناکۆکی و ململانێ و کێشەی بەردەوام.
ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراق دەبینرێت لە پرسی ناکۆکی نێوان هەولێر و بەغدا، بەشێکی پێوەستە بە سامانی سروشتی و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵی و شێوازی بەڕێوەبردنی. دیارە بەپێی دەستوور باس لەوە کراوە بە چ میکانیزمێک هەردوو لایەن مامەڵە لەگەڵ پرسی سامانە سروشتییەکاندا بکەن، بەڵام لە ڕووی کردارییەوە، بەهۆی نەبوونی یاسای نەوت و گاز و سامانە سروشتییەکان کە دەوڵەت و پەرلەمانی عێراق نایانەوێت لە پەرلەمان پەسندی بکەن و پرسەکە بە یاسایی و دەزگایی بکەن، بووەتە سەرچاوەی کێشەی هەمیشەیی نێوان هەردوو لا. لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان و بەسڕە و چەندان ناوچەی تری عێراق، دەوڵەمەندن بە سامانی سروشتی و نەوت و گاز و دەکرێت ببن بە دەرفەت بۆ عێراق و عێراقییەکان نەک هەڕەشە.
بەڵام بەشێکی ئەم کێشەیە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، داڕێژەرانی بڕیار لە بەغدا پێیان وایە، هەرێم دەتوانێت لە ڕێگەی نەوت و سامانی سروشتییەوە باشتر ناسنامە و کیانەکەی بپارێزێت و کوردستان لەم ڕێگەیەوە بەهێزتر و تۆکمەتر و دەبێت بە ناوەندی بازرگانی و دبلۆماسی لە ناوچەکەدا و دەتوانێت لە ڕێگەی سیاسەتی وزە و ئاسایشی وزەوە، سەقامگیری زیاتر و هێزی زیاتر بەدەست بێنێت.