پێناسەیەکی نوێ بۆ دۆخی ناسەقامگیری کوردستان

ماوەی چەند ساڵێکە پێوەندییەکانی دوو لایەنی سەرەکی هەرێمی کوردستان جێگیری جارانی پێوە دیار نییە و رووی لە ناسەقامگیری کردووە. ئەگەر جاران تای تەرازووی سەقامگیریی لە ناسەقامگیری زیاتردا بووبێت، ئێستە پێچەوانەکەی راستە، سەردەمەکانی جێگیر بوون و ئارامی نێوانیان کەمتر بووە و وەک شتێکی دەگمەنی لێهاتووە. چی وایکردووە ئەم دۆخە روو بدات؟

لە دوای شەڕی ناوخۆ تا ساڵی 2012 سەرچاوەی سەرەکی سەقامگیری هەرێمی کوردستان و جێگیری ژینگەی دوو هێزی و دوو زۆنی، بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە دابەشبوونی هێز لە نێوانیاندا تا ڕادەیەکی زۆر هاوسەنگ و بگرە یەکسانیش بوو. مەبەست لە هێزیش تەنیا هێزی رەق نییە، بەپێچەوانەوە هێزی نەرمیش لەخۆ دەگرێت کە زۆر کاریگەریی هەبوو. واتە ئەو پەنجا پەنجایە زۆر شتێکی دوور و نامۆ نەبوو.  

هەر ئەم دۆخە سیستمی بەڕێوەبردنی ئەم وڵاتەی پێناسە دەکرد. دامەزراوەکان بەپێی هاوسەنگی نێوان پارتی و یەکێتی داڕێژرابوون. هەر لایەک 50%ی بە دەستەوە بوو، ناوچەی خۆی بەڕێوە دەبرد. تەنانەت لەم هاوکێشەیەدا هەردوو زۆن بوون بە خاوەنی ڤیتۆ. واتە قۆناغەکە، هێز و پێگەیان ئەوەی پێ دەبەخشین گەر شتێکیان بەدڵ نەبێت، ڤیتۆی بکەن و ئەو لاکەش ناچار بێت بیخوێنێتەوە. 

بەڵام دوای 2012 بەرە بەرە ئەم هاوسەنگییە لاسەنگ بوو. لایەک سووکتر دەبوو ئەو لایتریش، سروشتییەن قورستر دەبوو. پێدەچێت وەک خاڵی وەرچەرخان، نەخۆشکەوتنی مام جەلال ئەم چرکەساتە یا ئەو وێستگەیە بووبێت كە ئەم جیاوازییەی دەرخست و بردیە قۆناغێکی تر. 

وەک راستییەکی حاشاهەڵنەگر، زۆنی سەوز هەر لە بنەڕەتدا بە دەست چەندان کێشەی بنچینەیی و پێکهاتەییەوە دەیناڵاند، بەڵام کاریزمای مام جەلال زۆر دەرفەتی نەدەدا خۆیان بخەنەڕوو و بە جۆرێک بتەقنەوە. تا کۆتاییهاتنی قۆناغی مام جەلال لە ژینگەی سیاسی کوردستاندا، هەموو ئەو کێشانەی جاران لەژێر بەڕەدا بوون، هێنانیە سەر بەڕە.  

باڵباڵێن سەری هەڵدا و بڕستی لە حزب بڕی. ئایدیۆلۆجیای حزب هیچ ئێلهامی پێوە نەما، حزب وەک ئایدیۆلۆجیا خۆی بە حزبی سۆشیاڵ دیموکرات پێناسە دەکرد و ئەرکی لە پێشینەی گەرانەوە بوو بۆ خانووە قوڕەکان، کەچی وای لێهات زیاتر لە نێولیبراڵیزمێک بچێت، هەوڵ دەدات لەپێناو رازیکردنی چینی دەوڵەمەند گوشار لە چینی هەژاری کۆمەڵگە بکات، لە کۆتایشدا سەرکردەکانیان زۆربەیان لە کۆشکەکان گیرسانەوە. 

حزب ماناکانی پێناسەکردنی خۆی ون کرد، جەماوەرەکەیشی پەرتەوازە بوو، ئێستە وای لێهاتوو خەریکە لەلایەن خوێندنەوەیەکی تیژئاژۆی ئاینی نامۆ بە کولتووری سلێمانی، گۆش دەکرێن. بناغەکانی حزب و پێگەی جەماوەرییەکەی بوومەلەرزەی توند لێی داوە. 

ئەم قەیرانە ئەوەندی پێ نەچوو هەر لە حزبدا نەمایەوە، شۆر بووەوە بۆ بەڕێوەبردنی زۆنەکە و هەیکەلە کارگێرییەکەی. شپرزەیی لە بیرۆکراسی و دامەزراوەکانی بەڕێوەبردنی ئەو زۆنەدا دروست بوو، بە جۆرێک کە ناتوانێ ئەرکەکانی راپەڕێنێت و خزمەت پێشکەش بکات و ناوچەکە پێش بخات. جۆرێک لە پەککەوتنی پێوە دەردەکەوێت.

دەرئەنجامی مسۆگەری ئەم سەردەمە نوێیە، ئەوەیە كە یەکێتی ئیدی پەنجا نییە و زۆر لەوە کەمترە. رکابەرەکەیشی زۆر لە پەنجا زیاترە. رێک دیار نییە ئەم ژمارانە چەندن، بەڵام مەودایەکی دوور و دوورییەکی زۆر لە نێوانیاندا هەیە. 

لە دەرئەنجامی ئەم ئاڵۆگۆڕە سەرانسەرییەدا، دامەزراوەکان و چۆنیەتی بەڕێوەربردنی ئەم وڵاتە، کەڵکیان پێوە نەماوە. هەروەک ئاماژەمان پێدا، دامەزراوەکان بەپێی فۆرمولا و واقیعی پەنجا پەنجا پێناسە کرابوون و داڕێژرابوون، بەڵام واقیعەکە گۆڕاوە و ئێستە پەنجا بە پەنجا نەماوە تا پێوەندی حزبی و سیاسی و دامەزراوەیی، لەسەر بڕوات.

بۆ نموونە، لایەنێک 20%ـە، قەت ناتوانێ 50% بەشێوەیەکی تەندروست بەڕێوە ببات و ئیدارەی بکات، پێی ناکرێت. ئەمە پڕوپاگەندەی راگەیاندن نییە، بابەتی سادەی بیرکاریین. بۆیە گونجاوتر ئەوەیە قۆناغەکە سەرلەنوێ پێناسە بکرێنەوە و بەپێی هاوسەنگی نوێ و هەروەها دابەشبوونی تازەی هێز رەنگڕێژ بکرێنەوە. 

بەڵام لێرەدا دوو کێشەی سەرەکی هەن، لە ناوخۆدا یەکێتی ئامادە نییە دەستبەرداری پەنجاکەی ببێت و بە ڕوونی ئەمەیان وتووە. پارتیش ئامادە نییە واقیعی ئێستە لەبەرچاو نەگرێت و تەنیا کار بە مێژوو بکات. 

سیاسەت بەپێی چرکەسات دەگۆڕێت، خۆ ناکرێ مێژووی 30 ساڵ یان پەنجا ساڵ لەمەوپێش بکرێتە پێوەر. بۆ نموونە، ئەمەریکا لە سەردەمی جووت جەمسەریدا بەپێی جۆری دابەشبوونی نێودەوڵەتی هێز لە هەموو بابەتێکدا ناچار بوو سۆڤیەت وەک جەمسەری هێز لەبەرچاو بگرێت، بەڵام ئێستە بۆ زۆربەی بابەتەکان رووسیا هەر ناخوێنێتەوە، چۆنكە رووسیای ئێستە، سۆڤیەتی جاران نییە. 

دەبێ ئەمە قبووڵ بکرێت، ئەوە دابەشبوونی دەسەڵاتە جۆری پێوەندیییەکان دیاری دەکات و رێڕەوی نوێی بۆ دادەنێت، نەک مێژووی دوور و نزیک. 

لەوانەیە ئێستە ئەو پرسیارە بکرێت، ئەی بۆ پاش تێکچوونی هاوسەنگی هێز و هاتنە کایەی فۆرمی نوێی دابەشبوونی دەسەڵات، کوردستان ناچینە قۆناغێکی تازەوە؟

راستە لە سەرەتاوە ئاماژە بەوە کرا جۆرێك لە هاوسەنگی لە نێوان ئەو دوو لایەنەدا هەبوو، بەڵام پێش ئەمە و دوای ئەمەیش، ئەوە هێزە هەرێمییەکان و ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان بوون لەپێناو ئەوەی کورد نەبێت بە خاوەنی ناوندێکی یەکگرتووی بڕیار، رەوت و رووداوەکانیان وا ئاراستە کرد كە جۆرێك لە دابەشبوونی هاوسەنگ بهێننە کایەوە و هەروەها لە درێژخایەنیشدا بیپارێزن. 

لە قۆناغی یەکەمدا کاریان بۆ ئەوە کرد لە کوردستاندا هاوسەنگییەکی هێزی بێتە کایەوە. لە قۆناغی دووەمیشدا بەپێی راسپاردەکانی تیۆری هاوسەنگی هێز کارتەکانیان دەجووڵاند. راسپاردەی ئەم تیۆرییە بەم دەوڵەتانە دەڵێت، هەر کات جیاوازی نێوان دوو تای تەرازووەکە زۆر بوو، دەبێ دوو رێگەچارە بگیرێتە بەر:

یەکەم، تای قورس سووکتر بکرێت، بەڵام لەمە گرنگتر ئەوەیە یارمەتی تای سووک بدرێت كە قورس ببێت و بگاتە ئاستی ئەو تای تەرازووەكە. 

ئەوەی راستی بێت ساڵانێکە ئەم سیاسەتە بەڕێوە دەبرێت، زۆر پاڵپشتی لە زۆنی سەوز دەکرێت بۆ ئەوەی هاوتای ئەو لاکە بکرێتەوە و نەکەوێت و کوردستان هەموو لە هەولێرەوە بەڕێوە نەبرێت، بەڵام لە دوای 2012 تا ئێستە، نەیتوانیوە ئەم لاسەنگییە لە بەرژوەندی خۆیان و زۆنی سەوز راست بکەنەوە. 

دووەم، رەوتی دابەزینی هێز و پێگەی زۆنی سەوز زیاتر بووە، لەبەرئەوەی هەموو شتێک پاڵپشتی دەرەکی نییە، ئەو لایەنە بۆ دەربازبوون لەم تەنگژەیە سەرچاوەی ناوخۆیی پێویستی پێ نییە. کەوابوو یارمەتی دەرەکیش تەنیا توانیویەتی تۆزێ تێکچوونی یەکجاری هاوسەنگییەکە، خاو بکاتەوە.

یەکەم، هاوسەنگی نێوان پارتی و یەکێتی و نێوان زۆنی زەرد و سەوز، بووە بە مێژوو.   

دووەم، تا ددان بەوەدا نەنرێت كە قۆناغی پەنجا بە پەنجا كۆتایی هاتووە و هەروەها هەلومەرجی تازەی دابەشبوونی هێز نەکرێتە پێوەر بۆ پێناسەکردنی دامەزراوەکانی داهاتووی کوردستان، ئەم هەرێمە لە سەقامگیری زیاتر دوور دەکەوێتەوە. 

سێیەم، لەم ژینگە ستراتیجییەی ئێستەدا، نەزمی هەرێمی و نێودەوڵەتی تەنیا دەتوانێ پڕۆسەی تێکچوونی هاوسەنگی خاو بکاتەوە، جارێ توانای ئەوەی نییە دەستێوەردانی راستەوخۆ بکات و دۆخەکە بۆ پێش 2012 بگەڕێنێتەوە.

وەک دوا قسەیش، دەبێ بپرسین ئاخۆ نەبوونی ناوەندێکی بڕیاری کوردستانیی لە هەولێر، هێشتا لە بەرژەوەندی رۆژئاوا و لە سەروویشیانەوە ئەمەریکایە؟ پێویستە لێرە بەدواوە ئەمە روون بکرێتەوە.