دەوڵەتی مافیا

کەنعان مەکییە بیرمەند و لێکۆڵەری عێراقی، لە دواین لێکۆڵینەوەی خۆیدا، عێراق وەک دەوڵەتی مافیا دەناسێنێت. کۆمەڵێک چەمک و وێنە دەهێنێتە پێشەوە، یەکێک لەوانە سیستمی پشک پشکێنەی لایەنە سیاسییە عێراقییەکانە. لە دوای 2003 و قۆناغی پۆست سەدام و بەعس، جۆرێک لە دیموکراسی دێتە پێشەوە کە لە بنەڕەتدا کوشتنی دیموکراسی و کۆمەڵگەی مەدەنییە لە عێراق. ب ەئاشکرا و بە روونی دیارە کە رێککەوتنێکی هەمەلایەن و گشتگیر هەیە لە نێوان هێزە عێراقییەکاندا بۆ دابەشکردنی سەرمایەی رەق و نەرمی خەڵك و وڵاتەكە. 

وادیارە لە 20 ساڵی رابردوودا ئەم رێککەوتنە رۆژ دوای رۆژ فراوانتر بووە و دۆخەکە لەوە دەچێت هەموو کۆکبن لەسەری کە گەندەڵی و بە هەدەردانی سامانی وڵات و خێروبێری عێراقییەکان، بخرێتە مەزادەوە و گەندەڵی پێ بکرێت. 

بودجەی عێراق بۆ هەردوو ساڵی 2014 و 2025 لە بەرزبوونەوەیە، لە کاتێکدا رێژەی بێکاری، هەژاری و برسێتی لە هەڵکشان و بەرزبوونەوەدایە و ئاستی خزمەتگوزاریش لە ناوچەکانی عێراقدا خراپە. لێرەوە وێنەی دەوڵەتی مافیایی باشتر دەردەکەوێت، کاتێک بە بودجەیەکی زۆرەوە ناتوانرێت وەڵامدەرەوەی خواستی تاک و خەڵک و کۆمەڵگە بیت. 

گەڕانەوە بۆ سیستمی بەش بەشێنە کە لە شەقام و ئەدەبیاتی سیاسی عێراقدا بە "خەس خەسە" ناسراوە، گورزێکی یەکجار کوشندەیە لە سیستمی حکومڕانی و بە دیموکراتیکردنی کۆمەڵگە، چونکە لەو دۆخەدا لەبری ئەوەی هێزە سیاسییەکان لەسەر ئەوە رێک بکەون کە بنەماکانی ژیانی دیموکراسی، مافەکانی مرۆڤ، سەروەری یاسا و کۆمەڵگەی مەدەنی بچەسپێنن، کار بۆ ئەوە دەکەن رێژەی ئەو پشکە بەرز بکەنەوە کە لەناو سیستمەکەدا بەریاندەکەوێت و وەریدەگرن و لەناویشیدا چەند کەسێکی دیاریکراو سوودمەند دەبن و ئەوانیتریش دەچنە دەرەوەی سیستمەکەوە. لێرەوە مافیا بە هەموو فۆڕم و جۆرەکانییەوە لە دایک دەبێت و گەشە دەکات. 

هەفتەی رابردوو، هاکان فیدان وەزیری دەرەوەی تورکیا سەردانی بەغدا و دواتریش هەولێری پایتەخەتی هەرێمی کوردستانی کرد. فیدان لە بەغدا چاوی بە کۆمەڵێک بەرپرس و سەرۆک وەزیرانی عێراق محەمەد شیاع سودانی و هادی عامری و چەند بەرپرسێکی تری عێراق کەوتووە. بنەمای گفتوگۆکان پرسی ئاسایش و ئابووری و رێگەی گەشە و ئاو بووە. 

دیارە بە پلەی یەکەم عێراق ئێستە لەژێر هەڕەشەی ئاسایشی ئاو و نەبوونی ئاوی پێویست و گۆڕانی کەشوهەوا و کاریگەری لەسەر ئاو و سیاسەتی ئاوی تورکیایە، لە بەرامبەر عێراق و وڵاتانی تری ناوچەکە. تورکیا دەمێکە بیر لە پرسی ئاو دەکاتەوە، وەک کاڵا و کەرەستەیەکی جیۆپۆڵەتیکی. 

لە ڕاستیدا مەبەست و سیاسەتی تورکیا ئەوەیە چۆن ئاو لە ئامرازێکی ئابووریەوە بە خێرایی بگۆڕێت بۆ ئامرازێکی سیاسی و یارییە سیاسییەکانی پێ بەڕێوە ببات لەناو سیستمی سیاسی هەرێمی ناوچەکەدا و بیکات بە سەرچاوەی گوشار بۆ سەر وڵاتانی دراوسێی، بە تایبەت تورکیا وەک دەوڵەت بەردەوام لە کێشە و ململانێدایە، لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەریدا بەهۆی پێگە سیاسی و دبلۆماسییەکەی. 

عێراق بەهۆی ئاوەوە دووبارە لە ناوخۆی خۆیدا رووبەڕووی قەیران و نادڵنیایی دەبێتەوە، ئەمەیش زیاتر هاندەر دەبێت بۆ ئاڕاستەکردنی عێراق بەرەو دەوڵەتی مافیایی، وەک ئەوەی کەنعان مەکییە باس و وێنای کردووە. 

عێراق ئەمڕۆ لە نێوان ئێران و تورکیا بابۆڵە کراوە، ئێران لەڕێگەی سیاسەتی کارەبا و دابینکردنی کارەباوە و تورکیاش لەڕێگەی ئاو و سیاسەتی ئاوەوە. 

یەکێک لەو خاڵانەی مایەی تێڕامانە، خواست و داواکاری نەوەی تازەی عێراقییەکانە، بەو مانایەی ئەوانەی دوای 2003 لە دایکبوون و عێراق وەک دەوڵەت و کۆمەڵگە، دیاردە و ژینگەیەکی نوێیە و هیچ زانیارییەکی ئەوتۆیان لەسەر رابردووی وڵاتەكە و سیستمە دکتاتۆری و فۆڕمەکانی ستەمکارییەكەی نییە.

ئەم نەوە تازەیە داواکاری نیشتمانی بەرز کردووەتەوە و داوای دەوڵەت و نیشتمان دەکەن و دواتریش خزمەتگوزاری. دیارە ئەم شێوە داواکارییە رێژەکەی هەرچەند بێت، گوزارشتە لە شکستی حکومڕانی و ئەرکەکانی دەوڵەت لە عێراقدا، بە تایبەت ئەو دەستەبژێرە سیاسییە عێراقییەی لە سەردەمی کۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقییەوە وایاندانابوو وڵاتەكە بکەن بە وڵاتێکی دیموکراتی و لەسەر بنەماکانی مافی مرۆڤ و هاوبەشی لە دەسەڵات و رێزگرتن لە مافی پێکهاتەکان و گەنجان و ژنان، دایبڕێژنەوە. 

لە ڕاستیدا ئەوەی روو دەدات لە عێراق، دەرەنجامی ئەو فۆڕمە لە دەوڵەتی مافیایە کە بووە بە ناسنامەی سەرەکیی و وڵاتەکەی پێ دەناسرێتەوە. ئەم جۆرە ناونان و ناونیشانە، پایەکانی بەهێزتر دەبێت کاتێک سیستمی بەش بەشێنە شوێنی سیستمی دیموکراسی راستەقینە دەگرێتەوە و رۆحی گەشەپێدانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و پڕۆسەی بنیاتنانی ئاشتی دەکوژێت. 

دەوڵەت لە دیدی ماکس ڤێبەرەوە بەوە ناسراوە کە تاکە سەرچاوەی مۆنۆپۆلکردنی شەرعیانەی هێز و توندوتیژییە و هێزی رەق تەنیا لە دەست دامەزراوەی دەوڵەت و ئۆرگانەکانیدا، بەڵام کاتێک دەوڵەت دەگۆڕێت بۆ دەوڵەتی مافیایی، دەوڵەت ئەو ئەرکەی لە دەست دەردەچێت و هێز و توندوتیژییەکان دابەش دەبن و دەکەونە دەست گرووپە ئاینی و مەزەوی و دەوڵەتی قووڵ یان سێبەرەوە، ئەمەیش دەوڵەت بە ئاسانی لە دەوڵەتبوون دەخات و ناسنامەی دەوڵەتی مافایی بەسەردا دەسەپێنێت و رەوایەتی پێ دەدات و تەمەنی درێژ دەکاتەوە.