سیاسەتی برسیکردن

تا دێت سیستمی فیدڕاڵی و پێکەوەبوونی سیاسی و یاسایی، لە عیراقدا لاواز و بێماناتر دەبێت. ناهاوسەنگییەکی روون و ئاشكرا لە نێوان دەسەڵاتی حکوومەتی بەغدا و هەرێمی کوردستاندا بەدی دەکرێت، بە تایبەت لە دوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی لە پاریسی پایتەختی فڕەنسا، لەبارەی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستانەوە. 

ئەگەرچی پێوەندییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا لەسەر بنەمای دەستووری هەمیشەیی عێراق /2005/ و بە گوێرەی ئەو دەستوورە، کوردستان هەرێمێکی فیدڕاڵی ددان پێدانراوی عێراقە و خاوەن ستاتۆ و پێگەی یاسایی و مەعنەوی خۆیەتی و دەتوانێت لە چوارچێوەی عیراقی فیدڕاڵدا خۆی رێک بخات و دەسەڵات و دامەزراوە دەستوورییەکانی بنیات بنێت. 

لە دوای راگرتنی نەوتی هەرێمەوە وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێ کرد، هەوڵێکی رژد هەیە بۆ خنکاندنی هەرێم و ستاتۆ یاسایی و دەستوورییەکەی و هەوڵەکە زیاتر بۆ کوشتنی رۆحی فیدڕاڵبوونی ئەو هەرێمە و بچووککردنەوەیەتی بۆ یەکەیەکی کارگێڕی نەک هەرێمێکی فیدڕاڵی خاوەن دامەزراوە و کیان و سامانی سروشتی و پێوەندی دەرەکی، لە ناویشیدا هەرێمی و نێودەوڵەتی.

 

ئەم هەوڵەی لایەنە عێراقییەکان بە لایەنی کەمەوە، گورزێکە لە دەستووری هەمیشەیی عێراق و لەلایەکی تریشەوە کوشتنی سیاسییانەی کیانەکە و سیمبول و رۆڵەکەیەتی لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراقدا. بەشێک لە دەستەبژێری سیاسی عێراق پێیان وایە نابێت لەسەر بنەمای فیدڕاڵیزم وڵاتەكە بەڕێوە بچێت و رێک بخرێت و گوتاری بە ناوەندکردنەوەی عێراق و گۆڕینی بۆ دەوڵەتێکی سادە، بەرز دەکەنەوە. 

دیارە گۆڕانی دەوڵەتی عێراق لە فیدڕاڵییەوە بۆ دەوڵەتێکی سادەی وەک سەردەم و قۆناغی بەر لە رووخانی بەعس، پڕۆسەیەکی ئاسان و سادە نییە و ناتوانرێت شێوەی دەوڵەتی عێراق و رۆحی حکومڕانی لەو وڵاتەدا وا بە ئاسانی دەستکاری بکرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هەوڵە بەلایەنی کەمەوە گوتارێکە بۆ کوشتنی پێکەوەبوونی سیاسییانە و ژیان لەناو یەک دەوڵەتدا. 

لە دوای بڕیاری راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان و پەسندکردنی بودجەی ساڵانی 2023-2025ی عێراق، سەرەڕای دیاریکردنی بەشی هەرێمی کوردستان لە یاسای بودجەی ئاماژە بۆکراو، بەغدا هێشتا هیچ بەشە بودجەیەکی هەرێمی نەناردووە و تا ئەو چرکەساتەیش ئامادە نییە بینرێت، ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی دەستوور و یاسای بودجە، دەبوو حکوومەتی بەغدا بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان بنێرێت، ئەمەیش وەک ئاماژەیەک بۆ فیدڕاڵبوونی دەوڵەتی عێراق کە هەرسێ بواری دارایی، سیاسەتی دەرەوە و بەرگری تێیدا هاوبەش و ناوەندییە و دەوڵەتی ناوەند دەبێت پێیەوە پابەند بێت. نەناردنی بودجە پێوەندییەکی قووڵی بە سیاسەتی برسیکردنی خەڵک، دانیشتوانی کوردستان، فەرمانبەر و مووچەخۆرانی حکوومەتی هەرێمەوە هەیە. 

مووچە و داهات و بەشەبودجە، کراون بە چەک و گۆڕاوە بۆ ئامرازێکی سیاسی و کارتی گوشار لەلایەن بەغداوە، بۆ ناچارکردنی هەرێم و رادەستبوون و خۆبەدەستەوەدان، بە مەرجەکانی بەغدا. لە کاتێکدا مەرجەکانی بەغدا مەرجی سیاسیین و گوزارشتە لە بچووککردنەوەی کیانی هەرێمی کوردستان و شکست پێهێنانی فیدڕاڵیزم و گەڕانەوەی دەوڵەتی ناوەندگەرا بۆ عێراق. 

بودجە لە بنەڕەتدا پرسێکی ئابووری و تەکنیکی و هونەرییە، لە کاتێکدا لە عێراق کراوە بە پرسێکی سیاسی و کەناڵێک بۆ لاوازکردنی لایەنی بەرانبەر. سیاسەتی برسیکردن سیاسەتێکی دژ بە دەستووری عێراق و بنەماکانی ژیانی دیموکراسی و پێکەوەژیان و پێکەوەبوون و زۆر بنەمای ترە. 

هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی کوردستان راستەوخۆ دەبێت بە هەڵوەشاندنەوەی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراق، چونکە دەستووری عێراقی بەشێوەی تیۆری ئاماژە بەوە دەکات کە مانەوەی عێراق واتە پابەندبوون بەم دەستوورە و بڕگە و ماددەکانی ناوی. 

دیارە لەڕووی تیۆرییەوە دەوڵەتی عێراق و تایبەتمەندی و سیماکانی فەرمانڕەوایی، بە جۆرێک پارێزراوە کە نابێت وا بە ئاسانی هەوڵ بۆ هەڵوەشاندنەوەی بدرێت، یان ئەگەر هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی درا، ئەکتەر و گرووپەکانی تر بتوانن بڕیار لە داهاتووی سیاسی و یاسایی خۆیان بدەن، ئەمەیش وەک رێگرییەکە بۆ ئەوەی ئەو رێکخستنە فیدڕاڵییەی ئەمڕۆ دروست بووە، وا بە ئاسانی هەڵنەوەشێندرێتەوە یان دەستکاری نەکرێت و نەگۆڕێت و تێکەڵ بە هیچ یارییەکی سیاسی ناوخۆیی و هەرێمی نەکرێت. 

ئەگەرچی پاڵنەری بەغدا بۆ ململانێ لەگەڵ هەرێمی کوردستان، سیاسین و سەرچاوەکەی لە هەریەک لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراقە، ئامانجی لاوازکردن و هەوڵە بۆ جۆرێک لە تێکشکاندنی پێگە یاسایی و سیاسییەکەی هەرێم. 

لەناو سیستمی هەرێمی ناوچەکەدا، چەند ئەکتەرێک هەن ناخوازن هەرێمی کوردستان وەک ئەکتەرێکی باڵا دەربکەوێت و سیاسەتی ناوخۆی خۆی سەربەخۆییانە دابڕێژێت. کاریگەریی ئەکتەرە هەرێمییەکان لەسەر بەغدا، بەشێکە لەو پڕۆژەیەی ئێستە هەرێمی کوردستانی کردووەتە ئامانج، بە جۆرێ کە خەڵکی هەرێم بێزار و بێتاقەت و برسی بکرێن، دواتریش بە ئاسانی دامەزراوە دەستوورییەکانی هەرێم بێ کاریگەری و رۆڵ بکەن. 

دیارە سەرەڕای سنوورە جیۆگرافییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، جۆرێکی تر لە سنوور ئامادەیە کە بە سنوری کولتووری و فەرهەنگی و ئیتنیکی ناسراوە و تێکشکاندنی ئەو سنوورە کولتورییانە ئاسان نییە و رێگرییەکی گەورەیە بۆ هەر هێزێک بیەوێت یان هەوڵ بدات بۆ داگیرکردنی هەرێمێک کە مێژوو و یادەوەری و رابردوو و ناسنامەی جیاوازی هەیە و بەردەوامیش بەرگری لەو ناسنامەیە دەکرێت و دەپارێزرێت و قوربانی لە پێناودا دەدرێت.