یەكەم/ پشووی غەدیر و دابەشبوونی زیاتر
شیعە و سەدرییەکان بە شێوەیەکی گشتی، دەیانەوێت لە ڕێی پەرلەمان و یاساوە رۆژی غەدیر وەک پشوو و بناسێنن و چوارچێوەی یاسایی بۆ دابتاشن. سوننەکانیش ئەو رۆژە رەت دەکەنەوە و پێیان وایە مۆرک و سیمایەکی مەزەوییانەی پێوەیە و عێراق بەرەو دابەشبوون دەبات، یان لە بەرامبەردا دەبێت رۆژێکیش بۆ سوننەکان وەک پشوو دیاری بکرێت لەسەر بنەمای بۆنە یان رووداوێک کە سوننەکان پەسندی دەکەن و دەیخوازن.
رۆژی غەدیر بەلای شیعەکانەوە ئەو رۆژەیە کە پێغەمبەر (محەمەد)، عەلی کوڕی ئەبی تاڵیبی کردووە بە جێنشین و خۆشەویستی خۆی بۆ دووپاتکردووەتەوە و سوننەکانیش بۆچوون و را و تێگەیشتنی جیاوازییان هەیە بۆ ئەم رۆژە و پێیان وایە جۆرێکە لە دابەشبوون و بەمەزەویکردنی وڵات و کۆمەڵگە و رووداوە ئاینییەکان و پرسە مێژوویەکان. موقتەدا سەدر لە وتارێکیدا جارێکی تر ئەوەی دووپاتکردەوە کە ئەو رۆژە بۆ یەکڕیزییە لە عێراق، نەک دابەشبوون و داوای لە پەرڵەمانی وڵاتەكە کرد پشووەکە بە یاسایی بکەن و دەنگی بۆ بدەن و وەک بۆنەیەکی ئاینی و نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵدا بکەن.
ئەگەرچی شیعە زۆرینەی پەڕلەمانی عێراقن، بەڵام هێشتا دیار نییە و نازانرێت ئەم بۆنەیە لە ڕێگەی پەڕلەمانەوە دەبێت بە پشوو و چوارچێوەی یاسایی وەردەگرێت یان ن، بەڵام سوننە بایکۆتی ئەم پڕۆژەیە دەکەن و پێناچێت هیچ دەنگێکی بۆ بدەن، بەهۆی ئەو تێگەیشتنە جیاوازەی بۆ بابەت و پرسەکە هەیانە.
ئەم بۆنەیە نموونەیەکی زیندووە بۆ تێگەیشتن لەو دابەشبوون و هێڵە مەزەوییەی لە عێراقدا ئامادەیە و بەسەر هەموو کەرت و جومگەکانی حکومڕانیدا رەنگی داوەتەوە و هێشتا یەک یادەوەری و ناسنامەی هاوبەش نییە بۆ کۆکردنەوەی هەموو ئەندامانی کۆمەڵگەی عێراقی و ئەم بۆنەیەش ئەگەر ببێت بە یاسا، هێندەی تر عێراق دابەش و پەرتر دەکات و ململانێی مەزەوی جارێکی تر قووڵتر دەبێتەوە.
دووەم/ هەڵبژاردنی داهاتوو و ریشەی دابەشبوونەکان
ساڵی 2025 عێراق جارێکی تر دەچێتە ناو هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە و پێکهاتە جیاوازەکان نوێنەری خۆیان بۆ دامەزراوەی نوێنەرایەتی و یاسادانان هەڵدەبژێرن. ئەم دابەشبوونەی ئێستە بە هەرشێوە و جۆرێک بێت، رەنگدانەوەی لەسەر هەڵبژاردن دەبێت و ئەوەی ئێستەیش روو دەدات لە هەڵمەتێکی پێشوەختەی هەندێک لایەن و هێزی سیاسی دەچێت، وەک خۆئامادەکردن بۆ هەڵبژاردنەکە.
ئەزموونی ململانێی مەزەوی لە عێراق، لە دوای 2003وە و بە دیاریکراویش لە نێوان ساڵانی 2004 بۆ 2008، ئەوەی پیشانداین کە ململانێی نێوان شیعە و سوننە پڕۆسەی سیاسی لە وڵاتەکە پەک دەخات و پڕۆژەی گەشەی دیموکراسی و بە دیموکڕاتیکردنی کۆمەڵگەی عێراقی و پرسی ئاسایش و ئاشتی و چەندان پرسی تری تایبەت بە گەشەپێدانی سیاسی، دەباتە دواوە و زیانیان پێ دەگەیەنێت، چونکە وڵاتەکە هێشتا لە قۆناغی گواستنەوەی دیموكراسی و راگوزەریدایە و دۆخێکی یەکجار ناسک و هەستیاری هەیە و دەکرێت ململانێ و هەستیارییەکی بچووکی مەزەوی، ببێتە سەرەتا و ئاگرێکی گەورەی جەنگێکی ناوخۆیی و مەزەوی و وڵاتانی دراوسێش رابکێشێتە ناو جەنگ و ململانێکە و بە تەواوی بارودۆخەکە تێکچێت، بە تایبەتیش بەرەو هەڵبژاردن و دووبارە شەرعیەتدانەوە بە دامەزراوە سیاسی و یاسایی و دەستوورییەکان دەڕۆین و ئەوکات و ساتە ئەگەری ململانێ و پێکدادان لە وڵاتێکی وەک عێراق، زیاتر و خێراتر دەبێت. وەک ئەوە وایە ئاگر بە پوشدا بکەیت.
سێیەم/ پەلکانە و دابەشبوونەوەی ئیتنیکی
پەلکانە وەک پانتاییەکی کوردی و بە زمانی دەستووری عێراق وەک ناوچەیەکی کێشە لەسەر، هێڵێکی تری دابەشبوونە لە عێراقدا، بەڵام ئەمجارە دابەشبوونی ئینتنیکی و نەتەوەیی نەک مەزەوی، ئەم شێوە لە دابەشبوون دەرەنجامە و هۆکارەکەی ئەو سیاسەتی بە عەرەبکردن و داگیرکردنی خاک و کۆڵۆنیاڵە ناوخۆییەیە کە بە درێژایی دروستبوونی دەوڵەتی عێراق، بە دیاریکراویش لە دوای شەستەکانی سەدەی رابردووەوە، بەرۆکی کوردی گرتووە لە هەرێمی کوردستان و ئێستەیش ساڵانە لە کاتی دروێنەی جووتیارانی کورددا لەو ناوچانە و بە تایبەت پەلکانە، خۆی دووبارە دەکاتەوە.
ئەم دابەشبوونە لە پاڵ دابەشبوونە مەزەوییەکەدا، هێندەی تر ململانێ نەتەوەیی و مەزەویی تۆخ دەکاتەوە و زیان بە پڕۆسەی ئاشتەوایی و پێکەوەژیان و هاوبەشی و هاوسەنگی لە وڵاتەکەدا دەگەیەنێت. بە تایبەتی کێشەی خاکی کوردان و کوردستان لە عێراق لەگەڵ عەرەبی سوننەیە و ناوچە دابڕێندراوەکان زۆرینەی لە ڕووی جیۆگرافییەوە دراوسێی پارێزگا سوننەکانن، هەر لە مووسڵەوە تا دەگاتە سەڵاحەددین و دیالە و ناوچەکانی تر، لە کاتێکدا کێشەی کورد لەگەڵ شیعە زیاتر لەبارەی دەسەڵات و چۆنیەتی حکومڕانی و بەشداری سیاسی و دووبارە دابەشکردنەوەی بەهاکان و بودجە و هێزی پێشمەرگەوەیە، بەڵام لە دەرەنجامدا هەردوو ئەکتەری شیعە و سوننە بە جۆشدان و گەورەکردنی ململانێکانیان لەگەڵ کورد، هێندەی تر دۆخی ئاسایش و ئارامی و سەقامگیری لە وڵاتەکە لاواز دەکەن و دەخەنە مەترسییەوە، جگە لەو ململانێ مەزەوییەی لە نێوانیاندا هەمیشە ئەگەرێکی کراوەیە بۆ جەنگێکی ناوخۆیی یان پێکدادان و تەنگەژە.
ئەم ئاڵۆزبوون و گرژییە لە کاتی هەڵبژاردندا گەرمتر و گەورەتر دەبێت و هەردوو هێزە مەزەوییەکە زۆرجار لەسەر بچووککردنەوەی خۆیان و کورد، دەیانەوێت خۆیان و قەبارەی سیاسی خۆیان پێناسە بکەنەوە.